Քըրք Քըրքորյանի հինգ նվերը հայ ժողովրդին

10 տարի առաջ այս օրը՝ 2015 թվականի հունիսի 15-ին, կյանքից հեռացավ հայ գործարար և բարերար Քըրք Քըրքորյանը:

Նա ծնվել է ԱՄՆ Կալիֆոռնիա նահանգի Ֆրեզնո քաղաքում, ուր ժամանակին Ցեղասպանությունից մազապուրծ հայերն էին տեղափոխվել։ Քըրքորյանը հաջողակ գործարար է դարձել ԱՄՆ-ում։

2000 թվականին Time ամսագիրը նրան ընդգրկել է ԱՄՆ-ի խոշորագույն բարերարների տասնյակում։ Քըրքորյանը Հայաստանի պատվավոր քաղաքացու կոչմանն արժանացել է 1998 թվականին, ինչպես նաև 2004 թվականին ստացել է Հայաստանի ազգային հերոսի կոչում՝ երկրի բարձրագույն պետական պարգևը: Նրա հիշատակը հավերժացել է 2018 թվականին՝ Գյումրիում՝ հուշարձանով։

Armenia Today–ն սկսում է հայազգի բարերարների մասին նյութերի շարք, որպեսզի ընթերցողին ծանոթացնի նշանավոր հայերի կյանքի պատմություններին, որոնք կարողացել են մեծ բարձունքների հասնել աշխարհի տարբեր ծայրերում, միաժամանակ ներդրումներ են կատարել իրենց փոքր հայրենիքի՝ Հայաստանի զարգացման գործում: Նրանց ձևավորման պատմություններն ու հաջողության ճանապարհը, ինչպես նաև այն դերը, որը նրանք վերապահել են հայրենիքին ծառայելուն, միշտ ոգեշնչելու են: Այս պատմությունները նաև ցույց կտան, որ հայն ուր էլ լինի՝ կենսական է հասկանալը, որ ունի հայրենիք, որը կկարողանա զարգացնել, ուր կկարողանա վերադառնալ, արարել։

Քըրքորյանն անգնահատելի ներդրում է ունեցել Հայաստանի զարգացման, հայի ինքնության ամրապնդման գործում: Armenia Today-ն առանձնացնում է գործարարի հինգ նախաձեռնություն, որոնք վառ հետք են թողել հայ ժողովրդի ճակատագրի վրա։

Թերթ բաժանողից մինչև միլիարդատեր. Քըրքորյանի ուղին

Միլիարդատեր Քըրքորյանի կյանքը գլխապտույտ թռիչքի պատմություն է։ Նա համարձակ օդաչու էր, կինոարդյունաբերության մագնատ և գործարար, հմուտ ֆինանսիստ, որ ընդմիշտ փոխեց Լաս Վեգասի և Հոլիվուդի դեմքը։

Քըրքորյանը բրիտանական թագավորական օդուժի օդաչու-հրահանգիչն էր։ Նա ծնվել է 1917 թվականի հունիսի 6-ին՝ Ֆրեզնո քաղաքում՝ Օսմանյան կայսրությունում Ցեղասպանությունից մազապուրծ հայ փախստականների ընտանիքում։ Հայոց լեզուն նրա համար հարազատ էր․ ինչպես ինքն էր հիշում՝ անգլերեն սովորել էր փողոցներում։ Քըրքորյանը երբեք չի ձգտել հավերժացնել իր անունը շենքերի ճակատներին, սակայն կյանքի վերջում նրան էին պատկանում Լաս Վեգասի խոշորագույն հյուրանոցների և խաղատների մեծ մասը:

Նա դարձավ ժամանակի արդյունաբերության հիմնադիրներից մեկը․ երեք անգամ կառուցեց աշխարհի ամենամեծ առողջարանային հյուրանոցը և երեք անգամ գնեց և վաճառեց լեգենդար MGM կինո և վիդեո արտադրության ստուդիան՝ փոխելով Հոլիվուդի խաղի կանոնները: Քըրքորյանի մանկությունը հեշտ չի անցել։ Քըրքն ընդամենը չորս տարեկան էր, երբ նրա ընտանիքն ստիպված էր տալ ագարակը պարտքերի դիմաց: Առանց գումարի նրանք տեղափոխվեցին Լոս Անջելես, հաճախ տներ էին փոխում և ապրում մշտական վտարման սպառնալիքի տակ։ Տղան, որը կարողանալու էր ապրել գրեթե մեկ դար, վաստակել 20 մլրդ դոլար կարողություն, ստիպված էր գումար աշխատել՝ թերթեր վաճառելով։ Նա շուտով ստիպված էր թողնել դպրոցը: Դժվար մանկությունը միայն ամրապնդեց նրա մեջ աղքատությունը հաղթահարելու ցանկությունը, և ինտուիցիան ու բիզնեսի խելամտությունը, ինքն իր վրա մշտական աշխատելն օգնեցին հասնել գլխապտույտ հաջողությունների:

Քըրքորյանի հիմնադրած MGM Grand հյուրանոցը Լաս Վեգասում

Նա հակադրությունների մարդ էր. հայեցի դաստիարակություն, բարքեր․ մի կողմից ամաչկոտություն, մյուս կողմից՝ արկածախնդիր։ Forbes-ի տվյալներով՝ 2008 թվականին նրա կարողությունը գնահատվել է 16 մլրդ դոլար: Նա աշխարհի ամենահարուստ մարդկանց շարքում զբաղեցրել է 41-րդ տեղը։ Նա Կալիֆոռնիայի ամենահարուստ բնակիչն էր: Այնուամենայնիվ, մինչև 2011 թվականը, ֆոնդային շուկայում փլուզումից հետո, նրա կապիտալը կրճատվել էր մինչև 3,2 մլրդ դոլար: 2013-ին նա գտնվում էր վարկանիշային աղյուսակի 412-րդ տեղում՝ 3,9 միլիարդ դոլար կարողությամբ: Կյանքի տարբեր ժամանակահատվածներում Քըրքորյանին է պատկանել Metro-Goldwyn-Mayer կինոստուդիայի և Ford Motor Company և General Motors ընկերությունների բաժնետոմսերի խոշոր փաթեթները։

Քըրքորյանը մահացել է 2015 թվականին՝ 98 տարեկանում։ Նրանց համար, ովքեր ցանկանում են ավելին իմանալ նրա կյանքի մասին, խորհուրդ ենք տալիս ընթերցել «Խաղամոլ» գիրքը՝ այս քիչ հայտնի, բայց ոգեշնչող մարդու անհատականության առաջին մանրամասն ուսումնասիրությունը: Հեղինակը՝ Սթիվեն Ռեմփելը, ջանասիրաբար փաստեր է հավաքում տարբեր աղբյուրներից՝ ռազմական արխիվներից, բիզնես փաստաթղթերից, դատական նյութերից, թերթերի հրապարակումներից և նրա ընկերների ու հարազատների հիշողություններից:

1. Սպիտակի երկրաշարժ. առաջին օգնություն և վերականգնման սկիզբ

Չնայած անհավանական հաջողությանը՝ Քըրքորյանը երբեք չի կորցրել կապն իր հայկական արմատների հետ։ Նրա կապվածությունը նախնիներին խորն էր, իսկ նվիրվածությունը Հայաստանին՝ անկեղծ ու հարատև։ 1988 թվականի դեկտեմբերին հզոր երկրաշարժը ցնցեց Հայաստանի հյուսիսը՝ խլելով ավելի քան 25 000 մարդու կյանք և հարյուր հազարավորների անօթևան թողնելով։

 

Թեև Քըրքորյանը երբեք չի այցելել Հայաստան, սակայն նրա հայ ընկերները դիմել են նրա օգնությանը։ Նա անմիջապես արձագանքել է, ընդ որում՝ անանուն: Նրա աջակցությամբ կազմակերպվել են մարդասիրական բեռների լայնածավալ ավիափոխադրումներ Կալիֆոռնիայից Հայաստան։ Տարբեր գնահատականներով՝ տուժածներին օգնելու գործում նրա ներդրումը գերազանցել է 1 մլրդ դոլարը՝ աննախադեպ գումար, որը համեմատելի չէ այն ժամանակվա ոչ մի այլ մասնավոր նվիրատվության հետ: Այսպես սկսվեց Քըրքորյանի լայնածավալ բարեգործական գործունեությունը Հայաստանում։ Նա ողջ մնացածներին ապահովեց բժշկական և այլ կենսական ռեսուրսներով՝ սկիզբ դնելով պատմական հայրենիքի վերականգնմանն ուղղված իր ջանքերին:

2. Ճանապարհի վերականգնում և ենթակառուցվածքային ծրագրեր

Խորհրդային Միության փլուզման արդյունքում անկախացումից հետո Հայաստանը բախվեց տնտեսական և սոցիալական լուրջ դժվարությունների։ Քըրքորյանը կարևոր դեր է խաղացել երկրի կայունացման և վերականգնման գործում։ Նա ֆինանսավորել է ծրագրեր առողջապահության, կրթության և տեխնոլոգիաների ոլորտներում՝ հայերին տրամադրելով ռեսուրսներ երկարաժամկետ զարգացման համար։

2001 թվականից Նրա հիմնադրած «Լինսի» հիմնադրամը, որն անվանվել է նրա դուստրերի՝ Լինդայի և Թրեյսիի պատվին, Հայաստանին 151 մլն դոլար է ուղղել լայնածավալ ենթակառուցվածքային նախագծերի համար՝ ճանապարհների և թունելների վերակառուցում ու արդիականացում, քաղաքային տնտեսության բարելավում, աղետի գոտիներում բնակարանաշինություն, մշակութային օբյեկտների վերականգնում: Լրացուցիչ 21 մլն դոլար է հատկացվել փոքր և միջին բիզնեսին աջակցելու համար։

Հիմնադրամի առավել նշանակալի նախագծերից մեկը դարձել է Հայաստանն Արցախին կապող 80 կիլոմետրանոց լեռնային ավտոմայրուղու կառուցման ծախսերի կեսի ֆինանսավորումը: Ճանապարհի կառուցումն ավարտվել է 1998 թվականին՝ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև զինադադարի կնքումից չորս տարի անց։ Մինչև 2023 թվականն այն Արցախի գլխավոր տրանսպորտային միջանցքն էր։

Ընդհանուր առմամբ՝ Քըրքորյանի հիմնադրամը հայկական նախագծերի համար ներդրել է շուրջ 180 մլն դոլար, որի զգալի մասն ուղղվել է ենթակառուցվածքների զարգացմանը: Առանցքային ձեռքբերումներից են 1988 թվականի Սպիտակի երկրաշարժից տուժած 420 կմ երկարությամբ մայրուղիների վերանորոգումը և երկրի հյուսիս-արևմտյան շրջաններում 3700 նոր բնակարանի կառուցումը: Չնայած իր մասշտաբային բարեգործությանը՝ Քըրքորյանը երբեք թույլ չի տվել որևէ օբյեկտ իր անունով կոչել։ Նրա օգնությունը մնաց անշահախնդիր և անձնական:

3. Հայաստանի դպրոցներ և թանգարաններ. մշակութային ժառանգության վերականգնում

Քըրքորյանն առաջին անգամ Հայաստան է այցելել 1998 թվականի վերջին։ Հաջորդ տասնամյակի ընթացքում նրա «Լինսի» հիմնադրամը ֆինանսավորեց ավելի քան 200 մլն դոլարի ենթակառուցվածքային նախագծեր։ Այդպիսով՝ նա դարձավ Հայաստանի ամենամեծ բարերարը Սփյուռքից։ Քըրքորյանի միջոցների մի մասն ուղղվել է Հայաստանում թատրոնների, պատկերասրահների և մշակութային այլ օբյեկտների վերականգնմանը:

«Ես անում եմ ամենահեշտ մասը՝ փող եմ տալիս։ Իսկ ձեզնից է կախված, թե ինչպես եք այն տնօրինում՝ կգողանա՞ք, զուր կծախսե՞ք, թե՞ խելամտորեն կօգտագործեք  այնպես, որ դա օգուտ և արդյունք տա»,- ասում էր Քըրքորյանը։

Մեծածավալ բարեգործական գործունեության համար ՀՀ այն ժամանակվա նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը Քըրքորյանին պարգևատրել է Հայաստանի պետական բարձրագույն պարգևով ՝ «Հայրենիքի» շքանշանով՝ շնորհելով Հայաստանի Ազգային հերոսի կոչում: Միլիարդատերը մրցանակն ստացել է 2005 թվականի մայիսին՝ երկիր կատարած իր երկրորդ և վերջին այցի ժամանակ։

Այդ ուղևորության ընթացքում Քըրքորյանն անձամբ է ուսումնասիրել Երևանում և նրա սահմաններից դուրս իր միջոցներով վերանորոգված ճանապարհները:

«Ես պարզապես չէի կարող պատկերացնել, թե որքան գեղեցիկ է այս վայրը»,- լրագրողին ասել է այն ժամանակ, երբ նստած էր մայրաքաղաքի սրճարաններից մեկում։

Այցից երկու ամիս անց նա ևս 60 միլիոն դոլար է հատկացրել քանդված ու հին դպրոցների վերակառուցման, ինչպես նաև Երևանում փողոցների ու ճանապարհների վերանորոգման համար:

2011 թվականին Քըրքորյանը փակել է «Լինսի» հիմնադրամը և նրա ակտիվները փոխանցել Լոս Անջելեսի Կալիֆոռնիայի համալսարանին ( UCLA), որը հատուկ հիմնադրամ է ստեղծել հայկական դպրոցներին և հայ-ամերիկյան համայնքի կրթական ծրագրերին աջակցելու համար: Նույն թվականին հիմնադրամի 200 մլն դոլար գնահատված ակտիվները փոխանցվել են UCLA Dream Fund-ին: 1989-ին հիմնադրվելուց ի վեր հիմնադրամն ավելի քան 1,1 մլրդ դոլար է նվիրաբերել դպրոցներին, հիվանդանոցներին, գիտական հետազոտություններին և այլ բարեգործական նախաձեռնություններին: Նա նաև մեծահոգաբար աջակցել է ԱՄՆ-ում հայկական կազմակերպություններին և Հայաստանի Հանրապետությունում իրականացվող տարբեր նախագծերին: Dream Fund-ն այսօր էլ շարունակում է աջակցել հայկական դպրոցներին, կազմակերպություններին և կրթական նախաձեռնություններին հենց Հայաստանում: Լինելով ծայրաստիճան փակ և հազվադեպ հարցազրույց տված անձնավորություն՝ նա երբեք չի ձգտել հրապարակայնության և չի ցանկացել, որ որևէ շենք կամ հաստատություն կոչվի իր անունով:

4. Հիշատակի «Խոստումը». Քըրքորյանի վերջին նվերը հայ ժողովրդին

Քըրքորյանի վերջին նախագիծը, որը կապված է Հայաստանի հետ, 1915 թվականին Օսմանյան կայսրությունում Հայոց ցեղասպանության մասին ֆիլմի ֆինանսավորումն էր։ Հայկական հիշողության և մշակույթի պահպանման գործում նրա ամենանշանակալի ներդրումներից մեկը «Խոստումը» (The Promise, 2017) ֆիլմն է, որն ստեղծվել է 20-րդ դարի սկզբին հայերի ապրած ողբերգության վրա համաշխարհային հանրության ուշադրությունը հրավիրելու նպատակով:

Քըրքորյանի համար այս նախագիծը խորապես անձնական նշանակություն ուներ. նա այն համարում էր ազգային ողբերգության հիշատակը հավերժացնելու միջոց։ Նա համոզված էր, որ այդպիսով թույլ չի տա, որ աշխարհը մոռանա իր ժողովրդի պատմությունը: Հենց իր արմատներին ու համոզմունքներին հավատարմությունն էր, որ դրդեց Քըրքորյանին ֆինանսավորել Survival Pictures կինոընկերությանը, որպեսզի ստեղծվի մեծածավալ գեղարվեստական ֆիլմ ցեղասպանության ժամանակ մարդկանց ճակատագրերի մասին։ Այն մասին, որ նա ստանձնել է նախագծի ֆինանսավորումը, հայտնի է դարձել 2015 թվականի փետրվարին, երբ ԶԼՄ-ներում հայտնվեցին առաջին հրապարակումները։ Survival Pictures-ի ստեղծման և «Խոստումը» ֆիլմի մեկնարկի մասին պաշտոնական հայտարարությունը հնչեց 2015 թվականի հունիսին՝ Քըրքորյանի մահից ընդամենը մեկ օր առաջ:

«Խոստումը» ֆիլմը, որը նկարահանվել է Քըրքորյանի ֆինանսական աջակցությամբ, նպատակ ուներ համաշխարհային հանրության ուշադրությունը հրավիրել Հայոց ցեղասպանության թեմայի վրա։

«Վերջապես, իր կյանքի վերջին տարիներին նա ասաց. «Ես այլևս ոչ մեկին չեմ սպասում։ Ես ինքս եմ սա ֆինանսավորելու։ Եվ ես ուզում եմ, որ այն լինի էպիկական։ Ես ուզում եմ, որ մարդիկ գան և տեսնեն այն»։ Դա իսկապես կարևոր էր նրա համար»,- հիշել է Քըրքորյանի մամուլի խոսնակ Պատրիսիա Գլեյզերը։

Նրա խոսքով՝ հովանավորը պնդել է, որ ֆիլմը լինի սիրային պատմություն՝ բարձրակարգ դերասանների մասնակցությամբ: Պրոդյուսեր Էրիկ Իսրայելյանն ասել է, որ ֆիլմի գաղափարը ծնվել է 2011 թվականին՝ Քըրքորյանի հետ քննարկումների ժամանակ:

«Գաղափարը, կիրքը, նույնիսկ սիրային պատմության միտքը և ընդհանուր տրամադրությունը՝ ամեն ինչ նրանից էր։ Առանց Քըրքի սա չէր լինի։ Նա հիմքը դրեց»,- ասել է նա։

2012 թվականին հիմնադրվել է Survival Pictures-ը, և՛ Իսրայելյանը, և՛ Մայք Մեդավոյն սկսել են մանրակրկիտ աշխատել նախագծի վրա: Սցենարի առաջին նախագիծը պատրաստ էր 2013 թվականին: Ֆիլմի բոլոր հիմնական տարրերը մշակվել են Քըրքորյանի կենդանության օրոք, իսկ նկարահանումներն սկսվել են նրա մահից երեք ամիս անց:

«Այս ֆիլմը նախևառաջ մարդկանց մասին է։ Բայց Քըրքը նաև ցանկանում էր, որ ներկայացներ հայկական մշակույթը։ Մարդիկ արդեն գիտեն պատմությունը, գիտեն փաստերը։ Բայց չոր պատմության դասը միշտ չէ, որ հետաքրքիր է, հատկապես, եթե դուք տեղյակ եք։ Սակայն քչերը գիտեն հայկական մշակույթը»,- ավելացրել է Իսրայելյանը։

 90 միլիոն դոլար բյուջե ունեցող ֆիլմը վաստակեց ընդամենը 12 միլիոն դոլար։ Սակայն ստուդիան նշել է, որ ֆիլմի գլխավոր նպատակը պատմության վրա ուշադրություն հրավիրելն էր, այլ ոչ թե գումար վաստակելը։

5. Հույսի պարգև. ինչպե՞ս մեկ անձի ազդեցությունը փոխեց հայ ժողովրդի ապագան

Հայաստանը, որը վերապրեց ավերիչ երկրաշարժ և հերոսաբար դիմակայեց թուրք-ադրբեջանական շրջափակման դժվարություններին, հատկապես 1992 թվականից ի վեր, երբ ադրբեջանական բանակն սկսել էր ակտիվ ռազմական գործողություններ, 22 տարի շարունակ զգալի աջակցություն ստացավ Քըրքորյանից։ Նա միլիոնավոր դոլարների նվիրատվություններ է կատարել Արցախի հիմնադրամին՝ այդպիսով աջակցելով Լեռնային Ղարաբաղի հայերի ազատագրական շարժմանը։

Քըրքորյանի ազդեցությունը Հայաստանի զարգացման վրա անհնար է գնահատել։ Նրա ֆինանսական օգնությունը կարևոր դեր է խաղացել երկրի վերականգնման գործում երկրաշարժից և տասնամյակների խորհրդային ժառանգությունից հետո։ Սակայն նյութական աջակցությունից ավելի կարևոր էր այն, ինչ նա տվեց հայերին՝ հույս։ Հույս ավելի պայծառ ապագայի, ավելի ուժեղ պետության և Հայաստանի՝ միջազգային ասպարեզում ճանաչման համար։

«Լինսի» հիմնադրամը, որը փակվել է 2011 թվականին՝ ավելի քան 1 միլիարդ դոլարի դրամաշնորհներ բաշխելուց հետո, թողել է մի ժառանգություն, որը շարունակում է փոխել հազարավոր մարդկանց կյանքեր։ Հայաստանում Քըրքորյանը հիշվում է ոչ միայն որպես իր ժամանակի ամենահաջողակ գործարարներից մեկը, այլև որպես հերոս՝  մարդ, որ չնայած իր հսկայական հաջողություններին, չմոռացավ իր արմատները։

Քըրքորյանի ժառանգությունը շարունակում է ապրել իր աջակցությամբ վերանորոգված հաստատություններում, իր առատաձեռնությամբ կառուցված շենքերում և իր օգնած մարդկանց կյանքում։ Նրա պատմությունը մեզ հիշեցնում է, որ իրական հաջողությունը չափվում է ոչ միայն հարստությամբ, այլև այն ազդեցությամբ, որը մարդը թողնում է իրեն շրջապատող աշխարհի վրա։

Քըրքորյանի կյանքը վկայում է այն մասին, թե ինչի կարելի է հասնել համառության, տեսլականի և հայրենիքի հետ խորը կապի միջոցով։ Նա կառուցեց ոչ միայն բիզնես կայսրություններ, նա կերտեց մարդկանց ծառայելու ժառանգություն։ Նրա նվիրվածությունը, հայ ժողովրդին և ուրիշներին օգնելու ձգտումը նրան բնորոշում են նույնքան, որքան իր գործարար նվաճումները։ Այսօր նրա ներդրումը Հայաստանի համար կենդանի է և ոգեշնչում է նոր սերունդներին։