Հայաստանում Չինաստանի դեսպան Ֆան Յոնգն Armenia Today-ին տված հարցազրույցում գնահատել է հայ-չինական հարաբերությունների ներկա մակարդակը, երկու երկրների միջև տնտեսական կապերի զարգացման հեռանկարները, ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարի կողմից ներկայացված որոշ նախագծերի շուրջ համագործակցության առաջարկները և կիսել Չինաստանի դիրքորոշումը սեպտեմբերի 19-ին Լեռնային Ղարաբաղի դեմ ադրբեջանական ագրեսիայի և ղարաբաղցիների Հայաստան տեղափոխման վերաբերյալ։
– Ինչպե՞ս եք գնահատում չին-հայկական հարաբերությունների զարգացման մակարդակն ու հեռանկարները:
– Չինաստանը և Հայաստանը լավ ընկերներ և գործընկերներ են։ Չին-հայկական հարաբերությունները պահպանում են առողջ և կայուն զարգացում։ Այս տարի տարբեր ոլորտներում մեր համագործակցությունը նոր արդյունքների է հասել։
Նախ, տարբեր մակարդակներում փոխազդեցությունները շարունակում են աճել: Երկու երկրների ղեկավարները շնորհավորական հեռագրեր են փոխանակել ազգային տոնի կապակցությամբ։ Չինաստանի ազգային տոնի նախօրեին ՀՀ նախագահ Վահագն Խաչատուրյանն անձամբ է այցելել դեսպանատուն՝ փոխանցելու շնորհավորանքները, որոնք լիովին արտացոլում էին երկու երկրների հարաբերությունների զարգացումը և չին ժողովրդի հետ խորը բարեկամությունը։ Տարեսկզբից, Չինաստանի կողմից համաճարակի տարածումը կանխելու միջոցառումների օպտիմալացումից հետո, երկու կողմերն էլ աստիճանաբար վերսկսել են խմբային փոխանակումները բոլոր մակարդակներում։
Հայաստանի էկոնոմիկայի նախարար Վահան Քերոբյանը մեկնել է Չինաստան՝ մասնակցելու Առևտրատնտեսական համագործակցության չին-հայկական միջկառավարական հանձնաժողովի 11-րդ նիստին և Միջազգային համագործակցության «Գոտի ու ճանապարհ» երրորդ համաժողովին։ Հայաստանի տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարար Գնել Սանոսյանն այցելել է Շանսի նահանգ և հանդիպել Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության տրանսպորտի նախարար Լի Սյաոպենգի հետ։ ՀՀ պաշտպանության նախարար Սուրեն Պապիկյանը Չինաստանում մասնակցել է Պեկին Սյանշան 10-րդ համաժողովին։ Հայաստանի աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարար Նարեկ Մկրտչյանը Չինաստանում է գտնվում ՀԿԿ Կենտրոնական կոմիտեի միջազգային հարաբերությունների վարչության հրավերով։ Կողմերն ակտիվորեն նպաստում են Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարության, ինչպես նաև Հայաստանի առողջապահության նախարարության պատվիրակություններին առաջիկա այցերին Չինաստան։ Հայաստան են այցելել Չինաստանի Քաղաքացիական գործերի նախարարության, Շանհայի համագործակցության կազմակերպության բարիդրացիության, բարեկամության և համագործակցության Չինաստանի կոմիտեի, Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության Գիտությունների Ակադեմիայի և Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության Հասարակական Գիտությունների Ակադեմիայի պատվիրակությունները և ստորագրել են համապատասխան համագործակցության պայմանագրեր։
Երկրորդ՝ բիզնես համագործակցությունը խորանում և ամրապնդվում է։ Այս տարի լրանում է «Գոտի և ճանապարհ» նախաձեռնության տասնամյակը: Հայաստանն առաջին երկրներից է, որ արձագանքել և մասնակցել է «Գոտի և ճանապարհ» նախագծի համատեղ շինարարությանը։ Կողմերն ակտիվորեն համագործակցում են այս նախաձեռնության շրջանակներում՝ հասնելով գործնական արդյունքների և կիսելով հնարավորություններն ու ձեռքբերումները զարգացման ոլորտում։ Չինաստանը շարունակում է մնալ Հայաստանի երկրորդ խոշոր առևտրային գործընկերը, հայկական կոնյակը նոր բարձունքների է հասնում Չինաստան ներմուծման առումով, իսկ չինական նոր էներգետիկ մեքենաները մեծ տարածում ունեն Հայաստանում։
Չինաստանն աջակցում է Հայաստանին ենթակառուցվածքային կապի բարելավման գործում, և կողմերն իրականացնում են մի շարք կարևոր համատեղ ծրագրեր։ Որպես խոշոր զարգացող երկիր և Համաշխարհային հարավի անդամ՝ Չինաստանը հավատարիմ է շահող համագործակցության և ընդհանուր զարգացման սկզբունքին: Որպես իր գլոբալ զարգացման նախաձեռնության մաս՝ Չինաստանը հիմնել է 4 միլիարդ դոլար արժողությամբ Գլոբալ զարգացման և Հարավ-Հարավ համագործակցության հիմնադրամ՝ այլ զարգացող երկրներին իրագործելի օգնություն տրամադրելու համար: Չինաստանն ակտիվորեն համագործակցում է միջազգային կազմակերպությունների հետ, ինչպիսիք են Պարենի համաշխարհային ծրագիրը և այլ կազմակերպություններ՝ հատուկ ուշադրություն դարձնելով «փոքր, բայց գեղեցիկ» նախագծերին, որոնք օգուտ են բերում սովորական մարդկանց։ Շիրակի մարզի Լուսակերտ և Սյունիքի մարզի Խնձորեսկ գյուղերում արևային էներգիայի գյուղատնտեսական ծրագրերը շոշափելի օգուտներ են բերել տեղի բնակիչներին և նպաստել տեղական տնտեսության զարգացմանն ու մարդկանց կյանքի որակի բարելավմանը:
Երրորդ, կա մարդասիրական փոխանակման զգալի զարգացում։ Չինարենի ուսուցումը Հայաստանում ծաղկում է։ Այս տարվա սկզբից Բրյուսի պետական համալսարանի Կոնֆուցիուսի ինստիտուտը բացել է մեկ Կոնֆուցիուսի դասասենյակ և չինարեն լեզվի ուսուցման ինը կենտրոն՝ ավելի քան 1500 նոր գրանցված ուսանողների հետ: Ստեղծվել է չինարենի տեղի ուսուցիչների վերապատրաստման բազա։ Շարունակվում են աշխատանքները չինարեն լեզվով ուսումնական նյութերի տեղայնացման ուղղությամբ։ Մեր երկրները շարունակում են աջակցել ուսանողների փոխանակմանը: Այս տարի յոթ չինացի ուսանող եկել էր Հայաստանում սովորելու, իսկ Հայաստանից չորս ուսանող Չինաստանի կառավարության կողմից ստացել են կրթաթոշակ ու մեկնել Չինաստան սովորելու։
Չինական կողմը Հայաստանում առաջին անգամ անցկացրեց «HSK. Study and Employment in China» ցուցահանդեսը, որին մասնակցում էին ավելի քան 5000 ուսանողներ և նրանց ծնողներն ամբողջ Հայաստանից։ Կողմերը համատեղ կազմակերպել են մի շարք մշակութային միջոցառումներ՝ «Չինարենի լեզվի միջազգային օրը», չինարեն երգի առաջին մրցույթը Հայաստանի բուհերում, «Չինական գրականության անթոլոգիա» ժողովածուի շնորհանդեսը, «Չինական լեզվի կամուրջ» մրցույթը, փորձի փոխանակում Չինաստանի և Հայաստանի նկարիչների միջև, Մեծ Մետաքսի ճանապարհի մշակութային հուշարձանների գլուխգործոցների ցուցահանդես, չինական մանկական պատկերագրքերի ցուցահանդես և այլն։ Երկու երկրների միջև տարածաշրջանային համագործակցությունը հասել է նոր զարգացումների, Երևանը և Ցինդաոն ստորագրել են քույր քաղաքների հարաբերությունների հաստատման համաձայնագիր և փոխանակվել պատվիրակությունների այցերով։ Անհուի նահանգը և Վայոց ձորի մարզը, Հեֆեյը և Եղեգնաձորը ստորագրեցին բարեկամական փոխանակումներ և համագործակցություն հաստատելու մտադրության արձանագրություն։
Չինացիները հաճախ ասում են՝ «Հեռավորությունը չի կարող բաժանել իսկական ընկերներին, և նրանք զգում են միմյանց՝ անկախ հեռավորությունից»։ Չինաստանը և Հայաստանը հին քաղաքակրթություններ են, որոնք ունեն երկար պատմություն։ Երկու երկրների ժողովուրդները մտերիմ բարեկամներ են և սերունդների բարեկամներ են: Չինաստանի և Հայաստանի միջև բարեկամությունն ու համագործակցությունն ամուր հիմքեր ունեն քաղաքական փոխվստահության, գործնական համագործակցության, հումանիտար փոխանակումների, միջազգային համագործակցության և այլնի մեջ։ Սա կարևոր և բարենպաստ պայման է երկկողմ հարաբերությունների ավելի լավ և արագացված զարգացման համար։
Այս նոր պատմական փուլում մենք պատրաստ ենք շարունակել համատեղ ջանքերը մեր հայ ընկերների հետ՝ օգնելու երկու երկրների միջև բարեկամության և համագործակցության որակն ու մակարդակը բարելավելու համար: Մենք հավատարիմ ենք տարածաշրջանում «Գոտի և ճանապարհ» նախաձեռնության նոր որակյալ և բարձր մակարդակի զարգացմանը խթանելուն, ինչպես նաև գլոբալ զարգացման, գլոբալ անվտանգության և գլոբալ քաղաքակրթական նախաձեռնությունների շրջանակներում փոխշահավետ համագործակցության իրականացմանը: Մենք մտադիր ենք հարստացնել երկու երկրների միջև համագործակցության բովանդակությունը, համատեղ կառուցել կայուն խաղաղություն, ընդհանուր անվտանգություն, ընդհանուր բարգավաճում, բաց և ներառականություն և ստեղծել մաքուր ու գեղեցիկ աշխարհ:
– Ինչպե՞ս եք գնահատում Չինաստանի և Հայաստանի միջև առևտրատնտեսական համագործակցության զարգացման ներկա մակարդակը և ներուժը:
– Հայաստանն առաջին երկրներից է, որն աջակցել է «Մեկ գոտի և մեկ ճանապարհ» նախաձեռնությանը։ Վերջին տարիներին երկկողմ տնտեսական համագործակցությունը անշեղորեն զարգանում է, և գործնական համագործակցությունը մշտապես նորանոր հաջողությունների է հասնում։ 2009 թվականից ի վեր Չինաստանը վստահորեն զբաղեցնում է Հայաստանի երկրորդ խոշոր առևտրային գործընկերոջ դիրքը։
Հայկական կողմի վիճակագրության համաձայն՝ 2022 թվականին Չինաստանի և Հայաստանի միջև առևտրաշրջանառության ծավալը կազմել է 1,758 մլրդ դոլար՝ նախորդ տարվա համեմատ աճելով 39,4%-ով և երկկողմ առևտրի մակարդակը բարձրացնելով նոր մակարդակի։ 2023 թվականի առաջին երեք եռամսյակում երկրների միջև առևտրաշրջանառությունը կազմել է 1,567 մլրդ դոլար՝ տարեկան կտրվածքով ավելանալով 29,8%-ով և կազմելով Հայաստանի արտաքին առևտրի 11,5%-ը։ Չինական ընկերությունների կողմից հաջողությամբ իրականացվում են այնպիսի ծրագրեր, ինչպիսիք են Հյուսիս-Հարավ մայրուղու կառուցման երրորդ փուլը, Կապսի ջրամբարը, ենթակայանի վերակառուցումը, արևային էլեկտրակայանները և այլն։ Հայաստանի Հանրային հեռուստաընկերության նոր հեռուստաստուդիայի նախագիծը քայլ առ քայլ առաջ է ընթանում։ Չինաստանի միջոցներով կառուցված հայ-չինական բարեկամության դպրոցը կամուրջ դարձավ երկու երկրների միջև։ Չինաստանի տրամադրած ավտոբուսներն ու շտապօգնության մեքենաները դարձել են երկու երկրների բարեկամական փոխանակումների խորհրդանիշներ։
Չին-հայկական առևտրատնտեսական համագործակցությունն ունի լայն շրջանակ և մեծ ներուժ։ Զարգացման նոր մոդելի կառուցումն արագացնելու համատեքստում Չինաստանը պահպանում է արտաքին աշխարհի նկատմամբ բաց լինելու բարձր մակարդակ և կայուն կերպով խթանում է «Գոտի և ճանապարհի» համատեղ բարձրորակ շինարարությունը: 2021 թվականին Չինաստանի նախագահ Սի Ցզինպինը ներկայացրել է գլոբալ զարգացման նախաձեռնություն՝ հավատարիմ մնալով մարդկանց վրա հիմնված, կանաչ և նորարարական սկզբունքներին՝ ապահովելով չինական տեսլականն աշխարհի ընդհանուր զարգացման համար:
Այս տարվա հոկտեմբերին Պեկինում կայացել է «Գոտի և ճանապարհ» միջազգային համագործակցության երրորդ ֆորումը։ Չինաստանի նախագահ Սի Ցզինպինը հայտարարել է չինական ութ գործողությունների մասին՝ աջակցելու «Գոտի և ճանապարհ» բարձրորակ համատեղ շինարարությանը: Նա կարևորել է կապի խորացումը, արտաքին բացման ընդլայնումը, գործնական համագործակցությունը, կանաչ և գիտական և տեխնոլոգիական նորարարությունների զարգացման խթանումը, մարդկանց միջև փոխանակումների աջակցությունը, հակակոռուպցիոն ուղու կառուցումը, միջազգային համագործակցության մեխանիզմների կատարելագործումը, որպեսզի «Գոտի և ճանապարհ» նախաձեռնությունը շահավետ լինի ավելի շատ երկրների և ժողովուրդների համար: Հայաստանի էկոնոմիկայի նախարար Վահան Քերոբյանը, ով գլխավորում է այս համաժողովի պատվիրակությունը, բարձր է գնահատել Չինաստանի և Հայաստանի միջև «Գոտի և ճանապարհ» նախաձեռնության շրջանակներում համագործակցության ձեռքբերումները և հայտարարել, որ նախաձեռնության տասնամյակը համագործակցության միայն մեկնարկային կետ է։ Երկու երկրների համագործակցության տարածքը մեծ է, և ապագան խոստանում է բազմաթիվ համատեղ ձեռքբերումներ։
Նոյեմբերին Հայաստանի էկոնոմիկայի փոխնախարար Արման Խոջոյանը 23 ընկերությունների ներկայացուցիչների գլխավորությամբ եկել է Չինաստան՝ մասնակցելու Չինաստանի վեցերորդ միջազգային ներմուծման ցուցահանդեսին (CIIE)՝ խթանելու հայկական բարձրորակ արտադրանքը և ասել, որ ցուցահանդեսը ցույց է տալիս Չինաստանի բաց լինելու բարձր մակարդակն արտաքին աշխարհին, իսկ Չինաստանի և Հայաստանի միջև առևտուրն աճի հսկայական ներուժ ունի, ընդ որում, ակնկալվում է, որ երկկողմ առևտուրը նոր բարձր մակարդակի կհասնի 2023 թվականին։
Հետագայում ողջունելի է Հայաստանի ակտիվ մասնակցությունը Չինաստանի կողմից կազմակերպվող այնպիսի միջազգային առևտրային ցուցահանդեսներին, ինչպիսիք են «Canton Fair», ЄChina International Import Exhibition (CIIE)», «International Consumer Services and Products Exhibition», «China Consumer Products Exhibition» և այլն: Սա հնարավորություն կտա համագործակցության հեռանկարային հնարավորություններ փնտրելու և համագործակցության ոլորտներն ընդլայնելու համար։ Չինաստանը նաև պատրաստ է մասնակցել բարեկեցության ծրագրերին, ինչպիսիք են բնակելի տարածքները, ճանապարհային կապը, ջրամբարների կառուցումը, նոր էներգետիկ նախագծերը և այլն: Վստահ ենք, որ «Գոտի և ճանապարհ» նախաձեռնության շրջանակներում երկու կողմերն էլ կհասնեն փոխշահավետ արդյունքների այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են ենթակառուցվածքները, թվային տնտեսությունը, գյուղատնտեսությունը, զբոսաշրջությունը և այլն։
– Ավելի վաղ ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարը հանդես էր եկել մի շարք առաջարկներով, ինչպիսիք են չինական ընկերությունների մասնակցությունը Երևան-Գյումրի մայրուղու հատվածում նոր քաղաքի կառուցման նախագծին, Արարատի, Մեղրիի և Գյումրիի արտադրական պարկերի կառուցումը ոռոգման միասնական համակարգի ստեղծման գործում, ինչպես նաև առաջարկել էր համատեղ ծրագրեր իրականացնել՝ նման չին-բելառուսական «Գրեյթ Սթոուն» արդյունաբերական պարկի, բաց ուղիղ չվերթեր Չինաստանի և Հայաստանի միջև և այլն։ Ինչպե՞ս է Չինաստանը դիտարկում և գնահատում վերը նշված առաջարկները:
– Չինաստանը միշտ աջակցում և խրախուսում է չինական ընկերությունների մասնակցությունը ներդրումներին և համագործակցությանը Հայաստանի հետ ենթակառուցվածքային նախագծերում ճանապարհների, էներգետիկայի, պարկերի, ջրային տնտեսության և այլ ոլորտներում: Հայաստանում Չինաստանի դեսպանությունը երկար ժամանակ ակտիվորեն սերտ կապեր է պահպանում համապատասխան մարմինների հետ, ինչպիսին է Հայաստանի էկոնոմիկայի նախարարությունը, և պարբերաբար տեղեկատվություն է փոխանակում հնարավոր համատեղ ծրագրերի մասին՝ ձգտելով ապահովել արդյունավետ փոխգործակցություն երկու երկրների իրավասու մարմինների և ձեռնարկությունների միջև։ Մեր դեսպանությունն արդեն ներկայացրել է հայկական կողմի առաջարկները Չինաստանի իրավասու մարմիններին և համապատասխան ընկերություններին։
Երկու երկրների քաղաքացիական ավիացիայի իշխանությունները և ավիաընկերություններն ակտիվորեն ուսումնասիրում են ուղիղ չվերթերի բացման հնարավորությունը։ Այս հարցում մենք հույս ունենք հետագա առաջընթացի համար։ Ապագայում մենք կշարունակենք աջակցել չինական ընկերություններին` վերահսկելու և ուսումնասիրելու համատեղ նախագծերին մասնակցելու հնարավորությունը: Հուսով ենք, որ Հայաստանի կառավարությունը կստեղծի ավելի բարենպաստ պայմաններ Հայաստանում չինական ընկերությունների ներդրումների և ձեռներեցության համար, կնպաստի համատեղ նախագծերի առավել ակտիվ իրականացմանը և կխրախուսի երկու երկրների միջև տնտեսական և առևտրային հարաբերությունների կայուն զարգացումը։
Այս տարի լրանում է «Գոտի և ճանապարհ» նախաձեռնության տասնամյակը: Հոկտեմբերին պարոն Քերոբյանը Պեկինում մասնակցել է «Գոտի և ճանապարհ» միջազգային համագործակցության երրորդ համաժողովին։ Համաժողովում կողմերը մտքեր են փոխանակել Չինաստանի համապատասխան գերատեսչությունների հետ համագործակցության խորացմանն ուղղված հետագա քայլերի շուրջ։ Չինաստանը պատրաստ է շարունակել ռազմավարական դասավորվածության ամրապնդումը և համագործակցության մեխանիզմների բարելավումը «Գոտի և ճանապարհ» նախաձեռնության շրջանակներում: Կողմերը մտադիր են համատեղ զարգացնել համագործակցությունը կանաչ ենթակառուցվածքների, կանաչ էներգիայի, կանաչ տրանսպորտի և այլ ոլորտներում՝ ստեղծելով ավելի «փոքր ու գեղեցիկ» նախագծեր՝ ուղղված բնակչության կյանքի որակի բարելավմանը։
– Սեպտեմբերի 19-ին Ադրբեջանը հարձակվեց Արցախի վրա, ինչի արդյունքում տասնյակ հազարավոր արցախցիներ ստիպված եղան լքել իրենց տները։ Ինչպիսի՞ն է Չինաստանի դիրքորոշումն այս հարցում։
– Չինաստանը նկատել է, որ վերջին շրջանում մեծ թվով հայեր, ովքեր նախկինում ապրել են Լեռնային Ղարաբաղում, տեղափոխվել են Հայաստանի տարածք։ Հայաստանի կառավարությունն այս մարդկանց շնորհել է փախստականի կարգավիճակ և մի շարք միջոցներ ձեռնարկել։ Որպես լավ բարեկամ և գործընկեր՝ Չինաստանը պատրաստ է իր հնարավորությունների սահմաններում օգնություն ցուցաբերել Հայաստանին։ Չինաստանի կառավարությունը ֆինանսական օգնություն կտրամադրի Հայաստանի կառավարությանը, իսկ Չինաստանի հասարակական բարեգործական ասոցիացիան՝ նյութական։ Չինական կողմն այժմ ակտիվորեն աշխատում է այս ուղղությամբ։
Հայաստանն ու Ադրբեջանը հարևաններ են միմյանց հետ։ Համատեղ անվտանգության և զարգացման համար համագործակցությունը բխում է երկու ժողովուրդների հիմնարար շահերից և նպաստում է տարածաշրջանում խաղաղության, կայունության և երկարաժամկետ բարգավաճման պահպանմանը։ Մենք աջակցում ենք կողմերի ջանքերին՝ առավել ամրապնդելու փոխադարձ վստահությունը և շարժվելու նույն ու ճիշտ ուղղությամբ՝ հասնելու երկու երկրների միջև վեճերի խաղաղ կարգավորմանը՝ ճանաչված միջազգային իրավունքին և միջազգային հարաբերությունների նորմերին համապատասխան։ Չինաստանն աջակցում է այս նպատակին հասնելու բոլոր դիվանագիտական ջանքերին և պատրաստ է կառուցողական ներդրում ունենալ այս գործընթացում։
