147 տարի առաջ ծնվել է հայկական նոր ճարտարապետության հիմնադիր Ալեքսանդր Թամանյանը։ Նա հարուստ ճարտարապետական ժառանգություն է թողել Հայաստանում և Ռուսաստանում։ Նրա աշխատանքները, ինչպիսիք են Կոչուբեյի առանձնատունը Ցարսկոյե Սելոյում և արքայազն Շչերբատովի բնակելի շենքը Մոսկվայում, մոնումենտալ են և, միևնույն ժամանակ, կատարելագործված 20-րդ դարի կեսերի նեոկլասիկական ճարտարապետության ոգով: Իսկ օպերայի և բալետի թատրոնի նրա շենքը, որը դարձել է Երևանի այցեքարտը, ցույց է տալիս ճարտարապետի կարողությունը ներդաշնակորեն համադրելու անսովոր ճարտարապետական լուծումներն ազգային մշակույթի տարրերի հետ։
Թամանյանին կարելի է ընդգրկել 20-րդ դարի լավագույն ճարտարապետների համաստեղության մեջ, որոնց հարուստ ճարտարապետական ժառանգությունը Հայաստանում և Ռուսաստանում շարունակում է ոգեշնչել ճարտարապետների նոր սերունդներին։ Թամանյանին հաջողվել է ստեղծել իր ուրույն ոճը նեոկլասիցիզմի տարրերից և հայկական ազգային ճարտարապետության մոտիվներից, իսկ նրա աշխատանքները մարմնավորում են երկրի մշակութային ժառանգության և ժամանակակից միտումների համարձակ ու նուրբ համադրությունը:
Թամանյանը ծնվել է 1878 թվականի մարտի 4-ին՝ Ռուսական կայսրության Եկատերինոդարում (Կրասնոդար), բանկի աշխատակից Իվան Թամանյանի հայ մեծ ընտանիքում։ Բայց նա միշտ գիտեր, որ վերադառնալու է պատմական հայրենիք։ Սանկտ Պետերբուրգում սովորելու տարիներին ընկերոջը՝ Շրյոթերին ասել է. «Կտեսնես, ես ապրելու եմ Հայաստանում և այնտեղ ստեղծագործելու եմ»։
Թամանյանի վաղ ստեղծագործության մեջ նկատելի է 19-20-րդ դարերի շրջադարձին բնորոշ Արտ Նովո ոճի ազդեցությունը։ Սակայն ժամանակի ընթացքում նա հեռացել է Արտ Նովոյից՝ ավելի ու ավելի դիմելով ռուսական ճարտարապետական դպրոցի ավանդույթներին, որոնք արտացոլվել են նրա հետագա ստեղծագործություններում։ Թամանյանը ճարտարապետությունն անվանել է քարի երաժշտություն և ասել, որ եթե ճարտարապետ չդառնար, կդառնար նվագախմբի դիրիժոր։
Հայաստանում քաղաքաշինության նկատմամբ Թամանյանի մոտեցումն առանձնանում էր պետականության և ազգաշինության վրա կենտրոնացվածությամբ։ Ճարտարապետը ձգտել է վերակենդանացնել հայկական մշակույթի փառքը, և նրա ջանքերի պսակը հանդիսաղել է հայկական ճարտարապետության ավանդական տարրերի նեոկլասիկական ոճի մեջ ներառելը, ինչպիսիք են կարմիր տուֆի գծերը և պատի փորագրությունները:
«Թամանյանը խորապես ուսումնասիրել է Հայաստանի դասական ճարտարապետությունը, մեր համեստ կոթողները, պարզ ու մոնումենտալ ձևերը՝ այս ամենը հալեցնելով իր ստեղծագործությունների հնոցում, սկսել է կառուցել իր նախնիների պես փայլուն, ամուր, պարզ ու գեղեցիկ կառույցները՝ դառնալով հայ նոր ճարտարապետության հիմնադիրը և իր ներդրումն ունենալով համաշխարհային մշակույթի գանձարանում»,- նշել է Մարտիրոսյանը։
1935 թվականին ճարտարապետն ասել էր, որ իր բոլոր աշխատանքներում, սկսած 1923 թվականից, «փորձել է օգտագործել անցյալ դարերի մշակութային ժառանգությունը»։
«Փորձել եմ գտնել ձևեր, որոնք կհամապատասխանեն երկրի բնակլիմայական պայմաններին և բնական առանձնահատկություններին, ինչպես նաև կարտացոլեն Հայաստանի ժողովրդական արվեստը»,- ասել է Թամանյանը։
1904 թվականին Թամանյանն ավարտել է Սանկտ Պետերբուրգի գեղարվեստի ակադեմիայի բարձրագույն արվեստի դպրոցը։ 1917 թվականին ընտրվել է Ռուսաստանի գեղարվեստի ակադեմիայի խորհրդի նախագահ։
Նրա առաջին աշխատանքը Սանկտ Պետերբուրգի Սուրբ Եկատերինա հայկական եկեղեցու վերակառուցումն էր 1904-1906 թթ.։
1919 թվականին տեղափոխվել է Երևան, իսկ 1921 թվականին՝ Իրան։ 1923 թվականին հետ է հրավիրվել Երևան։ Այնտեղ նա Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի բարձրագույն տեխնիկական վարչության նախագահն էր, 1923 թվականից՝ Հանրապետական պետական պլանավորման կոմիտեի փոխնախագահը։
1924 թվականից Թամանյանը նշանակվել է Հայաստանի հուշարձանների պահպանության կոմիտեի և կերպարվեստի գործիչների ընկերության նախագահ։ Նրա առաջին ճարտարապետական աշխատանքը Հայաստանում խորհրդային քաղաքաշինության հիմքը դրած երևույթներից մեկն էր՝ Երևանի գլխավոր հատակագիծը, որի գաղափարները հիմք են հանդիսացել Երևանի ապագա ծրագրերի համար։
1934 թվականին սկսվել է «Մեծ Երևանի» (500 հազար բնակչի համար) նախագծումը, որը մնացել է անավարտ։ 1925-33 թթ․ Թամանյանը կազմել է Գյումրի, Վաղարշապատ, Ստեփանակերտ, Նոր Բայազետ (Գավառ), Ախտի (Հրազդան) և այլ բնակավայրերի հատակագծերը։
Նա նախագծել և կառուցել է Երևանում Բժշկական ինստիտուտի անատոմիական կենտրոնը, աստղադիտարանը, Երևանի կենդանաբանական և անասնաբուժական ինստիտուտը (Հայաստանի ազգային ագրարային համալսարան), հանրային գրադարանը և այլ շենքեր։
Թամանյանը ճարտարապետության մեծ վարպետ է ճանաչվել Երևանի, Երևանի ՀԷԿ-ի, Հայաստանի կառավարության շենքի, Օպերայի և բալետի թատրոնի և Մեծ համերգասրահի գլխավոր հատակագծի շնորհիվ։
Կառավարության տունը, Օպերայի և բալետի թատրոնի շենքը և համերգասրահը կանխորոշել և պայմանավորել են Երևանի քաղաքաշինական կարևորագույն հանգույցների որոշումները։ Դրանցից առաջինը Հանրապետության հրապարակի համույթն է, երկրորդը՝ թատրոնի հարակից տարածքի և գլխավոր հետիոտնային մայրուղիներից մեկի՝ Հյուսիսային պողոտայի զարգացումը։
«Երևանի հատակագիծը մշակելիս նպատակս էր Խորհրդային Հայաստանի համար ստեղծել մայրաքաղաք, որը կբավարարի մեր կյանքի բոլոր ոլորտներում՝ վարչական, արդյունաբերական, առևտրային, մշակութային և, միևնույն ժամանակ, որպեսզի ունենանք առողջ, հարմարավետ և գեղեցիկ քաղաք։ Իմ նախագծում, որպես նոր քաղաքներ կառուցելու լավագույն օրինակ, օգտագործել եմ այգի-քաղաքի սկզբունքն ու ձևը»,- նշել է Թամանյանը։
1914 թվականին Թամանյանին շնորհվել է ակադեմիկոսի, իսկ 1926 թվականին՝ Հայաստանի ժողովրդական ճարտարապետի կոչում։
Թամանյանը մահացել է Երևանում. նրա պատվին Երևանում անվանակոչվել է փողոց, Երևանի պետական շինարարական քոլեջը (1953), Հայաստանի ճարտարապետների միության տունը (1978), թանգարան-ինստիտուտը (2001): 1974 թվականին նրա պատվին հուշարձան է կանգնեցվել։
«Երևանի անունը հավերժ կապված է Թամանյանի անվան հետ: Երևանը կրում է իր հանճարի կնիքը, նրա լայնաթև շնչառությունն ամենուր է: Նրա հանճարի շնորհիվ մեր մայրաքաղաքը բարձրացել է… Եվ երախտապարտ Երևանը սերնդեսերունդ հարգանքով կխոնարհի գլուխը մեծ Վարպետի ու հայրենասերի հիշատակի առաջ»,- ասում է հայ բանաստեղծ, Թամանյանի ընկեր Ավետիք Իսահակյանը։
