33 տարի առաջ՝ 1992 թվականի մայիսի 8-ին, ազատագրվեց Շուշին։ Այս օրը հայ ժողովուրդը նշում է ադրբեջանական օկուպացիայից Արցախի ազատագրման, ինչպես նաև Ստեփանակերտի պաշարման ավարտի տարեդարձը։ Հենց այս իրադարձություններն են հանգեցրել Արցախի շրջափակման ճեղքմանը և դարձել պատերազմի արդարացի ավարտի շրջադարձային կետ։
Մայիսի 8-ը համարվում է նաև Արցախի պաշտպանության բանակի պաշտոնական տոնը և նրա կազմավորման օրը։
Armenia Today-ը լուսաբանել է Շուշիի ազատագրման հերոսական պատմության կարևորագույն դրվագները, որոնք հատկապես կարևոր են հիշել տարածաշրջանային ցնցումների այս դժվարին տարիներին։ Այս փայլուն ռազմական գործողությունը նպաստեց Շուշիի և մի շարք արցախյան այլ քաղաքների ծաղկմանը 28 տարի շարունակ՝ մինչև 2020 թվականի 44-օրյա պատերազմի հետևանով դրանք հայտնվեցին Ադրբեջանի վերահսկողության տակ։
Ով տիրում է Շուշիին, նա տիրում է ողջ Արցախին. քաղաքի ռազմավարական նշանակությունը
Պատմականորեն Շուշին գերազանցապես հայաբնակ քաղաք էր։ Հայերը հազարամյակներ շարունակ ապրել և ստեղծագործել են այս հողի վրա՝ Շուշին վերածելով մշակութային զարգացման կենտրոնի։ Բնական անմատչելիության պատճառով քաղաքը հնում ծառայել է որպես պաշտպանական ամրոց, իսկ 18-րդ դարի սկզբին դարձել է հայերի ազատագրական պայքարի ամրոց թուրք և պարսիկ զավթիչների դեմ։
1920 թվականի մարտի 22-26-ը Շուշիում տեղի ունեցավ հայ բնակչության կոտորած՝ զանգվածային սպանություններ, տեղահանություններ, գույքի ոչնչացում և կողոպուտներ։ Սա իրականացրեց Թուրքական Հանրապետության բանակը՝ տեղի թաթարների և քրդական ուժերի աջակցությամբ։ Այս իրադարձությունների արդյունքում ավերվեց և հայաթափվեց արցախահայության քաղաքական, տնտեսական և մշակութային կենտրոնը, սպանվեց ավելի քան 20 հազար հայ, մնացած մասը վտարվեց։ Դրանից հետո քաղաքում իշխանությունը զավթեցին իրենց այժմ ադրբեջանցիներ անվանողները։
Արցախյան պատերազմի սկսվելուն պես Շուշին, որը գտնվում էր ադրբեջանական զինված ուժերի վերահսկողության տակ, դարձավ հիմնական կրակակետը, որտեղից անընդհատ հրետակոծվում էին Ստեփանակերտը և հարակից բնակավայրերը։ 1991 թվականի նոյեմբերից մինչև 1992 թվականի մայիսի սկիզբ Շուշիից և նրա շրջակայքից Ստեփանակերտի վրա արձակվել է մոտ 4740 արկ, որից մոտ 3000-ը՝ «Գրադ» կայանքներից։ Այս հարձակումների հետևանքով զոհվել է 111 խաղաղ բնակիչ, վիրավորվել՝ 332-ը, ավերվել են 370 բնակելի տուն և շենք։
Հայկական ժողովրդական իմաստության համաձայն՝ Շուշիի ամրոցին տիրելը նշանակում է տիրել ամբողջ Արցախին։ Այս ճշմարտությունը գիտեին ոչ միայն հայերը, այլև թշնամիները։ Կար մեկ այլ լայնորեն հայտնի լեգենդ. այս ռազմավարական կարևոր ամրոցը կարելի էր գրավել միայն խաբեությամբ, խարդավանքով կամ դավաճանությամբ։
Պատերազմում հաղթելու և պատմական արդարությունը վերականգնելու համար Շուշիի ազատագրումը դարձավ հայ զինվորականների գլխավոր խնդիրը։
Շուշիի ազատագրման ռազմական գործողության պլանավորումը և ընթացքը
Շուշիի ազատագրման գործողությունը տեղի է ունեցել մի քանի փուլով։ 1992 թվականի մայիսի 8-ին, ժամը 2:30-ին, Լեռնային Ղարաբաղի պաշտպանության բանակի մոտավորապես 1200 մարտիկներից բաղկացած չորս գրոհային խմբեր սկսեցին հարձակումը Շուշիում և Ստեփանակերտի մատույցներում գտնվող թշնամու թվաքանակով և տեխնիկական հնարավորություններով գերազանցող դիրքերի վրա։
Մարտերը տեղի ունեցան չորս ուղղություններով՝ «26-րդ» (հյուսիսային), Շոշ (արևելյան), Բերձոր (հարավային) և Ջանհասան-Քյոսալար (հյուսիսարևմտյան):
Ռազմագործողության ընդհանուր հրամանատար է նշանակվում Արկադի Տեր-Թադևոսյանը, ով առավել հայտնի է Կոմանդոս անունով։ Ի սկզբանե նախատեսվում էր ռազմագործողությունն սկսել 1992 թվականի մայիսի 5-ին, սակայն այդ օրը տեղացած առատ ձյան պատճառով հայկական զինված ուժերի հրամանատարությունն այն հետաձգեց։
Ռազմաճակատի ընդհանուր գիծը մոտավորապես 40 կիլոմետր էր և ընդգրկում էր չորս հարվածային ուղղություն։ Հյուսիսային ուղղության հրամանատար նշանակվեց Վալերի Չիթչյանը, Շոշի ուղղության հրամանատար՝ Արկադի Կարապետյանը, Հարավային (Բերձորի) ուղղության՝ Սամվել Բաբայանը, Ջանհասան-Քյոսալար ուղղության հրամանատար՝ Սեյրան Օհանյանը։ Շուրջ 300 զինվորից կազմված պահեստային ստորաբաժանման հրամանատար էր նշանակվել Յուրա Հովհաննիսյանը։
Գործողությանը մասնակցել են Հայաստանից և Արցախից ավելի քան 70 կամավորական ջոկատներ, որոնցից կազմավորվել են ռազմական ստորաբաժանումներ։ Հայաստանից ժամանել են նաև 23 բժշկական թիմեր և կապի մասնագետներ։
Մարտերը շարունակվեցին ամբողջ օրը։ Ադրբեջանական բանակի հրամանատարությունը շփոթության մեջ հայտնվեց չորս ուղղություններով հայ կամավորների միաժամանակյա հարձակման պատճառով։ Սակայն, երբ մայիսի 8-ի կեսօրին Շուշիի ծայրամասում տանկ կանգ առավ, հայկական հարձակումը կարճատև դադար ստացավ։ Ադրբեջանցիները որոշեցին, որ իրենց կանխատեսումը ճիշտ էր. հայերը չէին կարողանա գրավել Շուշին։
Մայիսի 9-ի լուսաբացին առաջին հայկական վաշտը մտավ Շուշի։ Զինվորները բաժանվեցին փոքր խմբերի և, տարածքը սանրելով, հասան Ամենափրկիչ Ղազանչեցոց եկեղեցի, որտեղ արդեն տեղակայված էին այլ ջոկատներ։ Վերսկսելով հարձակողական գործողությունները՝ հայկական զորքերը ճնշեցին դիմադրության մնացորդները և վերագրավեցին թշնամու կողմից գրավված բնակավայրերը։
Դավաճանության առասպելը և ռազմավարության գերազանցությունը. ո՞րն էր գործողության հաջողության գրավականը
Շուշիի նման ամրոցն ընդամենը 25 ժամում գրավելն առաջին հայացքից թվում է անհավանական, գրեթե գերբնական։ Պատերազմից հետո Արկադի Տեր-Թադևոսյանը հերքեց այն լուրերը, թե իբր Շուշին հայերին է հանձնվել ադրբեջանցիների դավաճանության պատճառով։ Նա բացատրեց, որ քաղաքի ազատագրման գործողությունն ամբողջ պատերազմի ընթացքում ամենաուշադիր և գրագետ պլանավորված գործողություններից մեկն էր, և սա էր հաղթանակի հիմքը։
«Հակառակորդին մոլորության մեջ գցեցինք, թե մեր գլխավոր խնդիրը Ջանհասան-Քյոսալարը գրավելն էր, այնուհետև Շուշիի ազատագրումը: Նրանք չկռահեցին, որ մեր ռազմագործողությունները մեկ ամբողջություն են: Թուրքերը գիտեին մեր ուժերն ու միջոցները, և Շուշիի պաշտպանության նրանց ռազմական պլանը շատ գրագետ էր կազմված: Բայց նրանց սխալը կայանում էր նրանում, որ չնայած հարձակման ուղղությունները ճիշտ էին ընտրված, բայց գործողությունները նշանակված էին տարբեր ժամանակ: Նրանք պլանը կազմել էին մեր կողմից հասցվող երկու հարվածների համար: Կրկժանի գործողությունից հետո, երբ վերցրինք այն և առաջացանք ու ամրացանք Քյոսալար-Ջանհասանի ուղղությամբ, դա էլ հենց Շուշիի ազատագրման բանալին էր: Սակայն ամենագլխակորը մեր զինվորների քաջագործությունը և համոզվածությունն էին, ովքեր, մասնակցելով մարտագործողությանը, արեցին անհնարինը»,- հիշել էր Կոմանդոսը։
Մայիսի 8-ի կեսօրին IV (հյուսիսարևմտյան) ուղղությամբ առաջխաղացող ստորաբաժանումները հաջողությամբ ավարտել էին իրենց մարտական առաքելությունը. նրանք գրավել էին Ջանհասանը, Քյոսալարը և Ղայբալու գյուղը, ամրապնդել իրենց դիրքերը, վերահսկողություն հաստատել այդ գյուղերի և հարակից տարածքների նկատմամբ՝ պատրաստվելով թշնամու հնարավոր հակագրոհին։
Թշնամին «կուլ տվեց խայծը», և չկարողացավ որոշել հիմնական հարձակման ուղղությունը։ Մայիսի 8-ին՝ ժամը 21:00-ին, վերջին ադրբեջանցի զինվորները լքեցին Շուշին։ Միայն այդ ժամանակ թշնամին գիտակցեց հայկական կողմի ռազմական խորամանկությունը։
Սեյրան Օհանյանի հրամանատարության տակ գտնվող ստորաբաժանումներին հաջողվել է հուսալիորեն կասեցնել այս ուղղությամբ թշնամու զգալի ուժերն ու ռազմական տեխնիկան՝ կանխելով դրանց տեղափոխումը ռազմաճակատի այլ հատվածներ։
Երբ ադրբեջանական կողմը հասկացավ սխալը և փորձեց ուղղել այն, արդեն ուշ էր։ Մայիսի 9-ի առավոտյան իրավիճակը կտրուկ փոխվեց. Շոշի և «26-րդ» ուղղություններով առաջխաղացող հայկական ստորաբաժանումները մտան Շուշի։ Տարիներ անց՝ 2015 թվականի մայիսին, հիշելով գործողությունը, Տեր-Թադևոսյանն ասել է, որ Շուշիի ազատագրման պահին հայկական կողմը չուներ ո՛չ անհրաժեշտ քանակի, ո՛չ էլ անհրաժեշտ որակի զենք ու զինամթերք։
«Տղաներին ասել էի, որ դժվար է լինելու, սակայն, չնայած դրան, բոլորը նպատակադրված էին Շուշիի ազատագրմանը: Դիմեցինք ռազմական խորամանկության: Թշնամին կարծեց, թե մենք ազատագրելու ենք Քյոսալարը, քանի որ մի խումբ ուղարկել էինք հենց այդ ուղղությամբ: Նրանք էլ գիտեին, որ մենք այդքան զինամթերք չունենք, ու դժվար կլինի մեր հարձակումը: Օպերացիան արագ` կայծակնային ստացվեց: Մեր զորքը պատրաստ էր, մեր հրամանատարները լավ գիտեին թշնամու դիրքերը ու որ կողմից կարող են շրջապատել նրան: Այդպես էլ հասանք մեր նպատակին ու Շուշին ազատագրվեց»,- հիշել էր Կոմանդոսը։
Այսպիսով՝ Շուշիի նման անառիկ ամրոցի ընդամենը մեկ օրում ազատագրումը բարձր ռազմական հմտության և հարուստ պատմական դասերի կիրառման արդյունք էր։ Մարտական պլանը մշակելիս հաշվի են առնվել բոլոր ռազմական օրենքները, պատմական փորձը և նույնիսկ ամենափոքր մանրամասները։ Այս պլանը ոչ միայն ինքնապաշտպանության ուժերի հրամանատարի, այլև դաշտային հրամանատարների կոլեկտիվ աշխատանքի արդյունք էր։ Շուշիի գրոհից մի քանի ամիս առաջ Տեր-Թադևոսյանին ներկայացվեց գործողության մանրամասն պլանը, որի հիման վրա կառուցվեց հետագա հրամանատարությունը։
Շուշիից հետո. ինչպե՞ս հաղթանակը փոխեց պատերազմի ընթացքը
Շուշիի հաղթանակը հիմք հանդիսացավ Արցախի Հանրապետության պաշտպանության բանակում կամավորական ստորաբաժանումների վերակազմակերպման նախապատրաստական աշխատանքների համար։ Շուշիի ռազմավարական հանգույցի կորստից հետո թշնամին մեծ ուժերով և ռեսուրսներով հարձակումներ սկսեց Արցախի Հանրապետության սահմանի մի քանի հատվածներում։
Մայիսի 10-ին սկսվեց հարձակումն Ակնա-Ասկերան-Ստեփանակերտ ռազմավարական գծով։ Մասնավորապես, Աղդամի ամրացված տարածքից հարձակման ենթարկվեցին ժամանակավորապես օկուպացված Սառնագբյուր, Արանզամին, Փրջամալ, Նախիջևանիկ և Դահրազ գյուղերը։ Շուշիում պարտություն կրած և Լիսագոր նահանջող թշնամու ուժերն անհաջող փորձեցին վերախմբավորվել Զարիստ գյուղում և հակագրոհի անցնելով՝ իրավիճակը փոխել իրենց օգտին։
Հնարավոր հակագրոհի սպասելով՝ հայկական կողմը պատրաստվեց պաշտպանական մարտերի։ Երկրորդ վաշտի հրամանատար Վարդան Ստեփանյանը («Դուշման») ականապատեց ճանապարհը։ Հարձակումն սկսվեց մայիսի 15-ի առավոտյան՝ ժամը 7:00-ին։ Ադրբեջանական տանկը պայթեցվել է Ստեփանյանի կողմից տեղադրված հակատանկային ականից, իսկ BMP-2-ը ոչնչացվել ականանետային կրակից։ Մոտ ութ մարդ կորցնելով՝ ադրբեջանցիներն ստիպված էին նահանջել։
Սակայն նրանք չհրաժարվեցին ճանապարհը մաքրելու և Շուշին ցանկացած գնով վերադարձնելու իրենց մտադրությունից։ Կեսօրից առաջ նրանք ձեռնարկեցին ևս երեք հարձակում, որոնք հայ կամավորները հաջողությամբ հետ մղեցին։ Կեսօրին, կորցնելով ևս մոտ 30 մարդ և վերջապես համոզվելով, որ անհնար է ճեղքել հայկական պաշտպանությունը, թշնամին ստիպված նահանջեց։ Նա չկարողացավ միավորել իշխանության համար ներքին պայքարից ապակողմնորոշված բարոյալքված ուժերը և կանգնեցնել խուճապը։ Այսպիսով՝ 1992 թվականի վերջին թշնամին գործնականում սպառել էր իր հարձակողական ներուժը, և ռազմաճակատում հաստատվել էր ուժերի հավասարակշռություն։
Ի վերջո, 1993 թվականին հայկական լայնածավալ հարձակումը հանգեցրեց Արցախի լիակատար ազատագրմանը։ Ակնհայտ էր, որ ստեղծված իրավիճակում ադրբեջանական կողմն այլևս չէր կարող արմատապես փոխել ռազմական գործողությունների ընթացքը՝ չնայած իր թվային և ռազմատեխնիկական գերազանցությանը։ 1994 թվականի մայիսի 12-ին ուժի մեջ մտավ Ռուսաստանի միջնորդությամբ Հայաստանի, Արցախի և Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարությունների կողմից ստորագրված հրադադարի մասին համաձայնագիրը։ Մոսկվայում ստորագրված համաձայնագրի արդյունքում ռազմական գործողությունները դադարեցվեցին։ Այդ պահից սկսվեց Արցախյան հակամարտության կարգավորման շուրջ խաղաղ բանակցությունների փուլը, որը շարունակվեց մինչև 2016 թվականի ապրիլը։
2020 թվականի 44-օրյա պատերազմը և Շուշիի օկուպացիան
Շուշին կարևոր դեր խաղաց ինչպես Առաջին, այնպես էլ Երկրորդ Արցախյան պատերազմներում։ Ռազմական ագրեսիայի ընթացքում Ադրբեջանի զինված ուժերը բազմիցս հարվածներ են հասցրել քաղաքի քաղաքացիական ենթակառուցվածքներին, այդ թվում՝ Սուրբ Ամենափրկիչ Ղազանչեցոց մայր տաճարին։ Ռազմական գործողությունների հարավային ճակատում հաջողությունների հասնելով՝ ադրբեջանական դիվերսիոն խմբերը ներթափանցեցին Ասկերանի շրջան և մարտեր մղեցին Ավետարանոց, Սղնախ և Ակնաղբյուր գյուղերի մոտակայքում։
2020 թվականի հոկտեմբերի 29-ին ադրբեջանական բանակը հզոր դիվերսիոն հարձակում սկսեց Շուշիի ուղղությամբ՝ օգտագործելով զրահատեխնիկա, հրթիռային և հրետանային կայանքներ, բազմակի կրակի ռեակտիվ համակարգեր և մեծ թվով կենդանի ուժ։ Նոյեմբերի 9-ին Արցախի իշխանությունները հայտնեցին քաղաքի նկատմամբ վերահսկողությունը կորցնելու մասին։
Հայ հասարակության մեջ Շուշիի կորուստը դարձել է 2020 թվականի պատերազմի ամենավիճահարույց և ցավալի դրվագներից մեկը։ Շուշիի անկման վերաբերյալ կա տեսակետ, ըստ որի քաղաքն ադրբեջանական զինված ուժերը չեն նվաճել, այլ դիտավորյալ հանձնվել է հայկական իշխանությունների կողմից։
