Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում ֆաշիստական Գերմանիայի դեմ պայքարում հայ զինծառայողների ներդրումը հսկայական էր։ Ընդհանուր առմամբ պատերազմին մասնակցել է մոտ 600 հազար էթնիկ հայ։ Հայերը ռազմական գործողություններին մասնակցել են ինչպես Խորհրդային բանակի կազմում, այնպես էլ ֆաշիզմի դեմ մարտնչած այլ պետությունների բանակների շարքերում։ Բացի այդ մեծ դեր է խաղացել թիկունքում ռազմաճակատին ցուցաբերած օգնությունը։
Հաղթանակի նշանակությունը բազմիցս ավելացել է, քանի որ հայ ժողովրդին էքզիստենցիալ վտանգ էր սպառնում 20-րդ դարի առաջին Ցեղասպանությունն իրագործած Թուրքիայի կողմից։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ թուրքական զորքերը կանգնած էին Հայաստանի սահմանների մոտ՝ այստեղ բերելով զգալի ուժեր՝ 3-րդ դաշտային բանակը։ Սահմանին հերթապահող խորհրդային զորամասերը հետևում էին թուրքական ստորաբաժանումների կենտրոնացմանը։ Ակնհայտ էր՝ Թուրքիան պատրաստ է հարձակման և միայն հարմար պահի է սպասում։ Եթե Խորհրդային Միությունը, այդ թվում հայերի օգնությամբ չհաղթեր Ստալինգրադի ճակատամարտում, Թուրքիան կներխուժեր Անդրկովկաս։ Այդ ճակատամարտին մասնակցել է 30 հազար հայ, նրանց մեկ երրորդը զոհվել է ։
«Ֆաշիզմի դեմ տարած հաղթանակում հայերը, սկսած շարքայինից, վերջացրած մարշալով, անմահացրին իրենց անունները քաջարի զինվորների չմարող փառքով», – պատերազմից հետո ասում էր Խորհրդային Միության մարշալ Գեորգի Ժուկովը։
Armenia Today-ը հավաքել է հայ ժողովրդի բոլոր սխրանքները, որոնք կատարվել են ինչպես Խորհրդային բանակի կազմում, այնպես էլ ֆաշիզմի դեմ մարտնչած այլ պետությունների բանակների շարքերում։
Գերմանիայի հարձակումը հետ մղելը և օգնությունը թիկունքում
1941 թվականի հունիսի 22-ին նացիստական Գերմանիան ներխուժեց ԽՍՀՄ։ Գերմանացի բռնապետ Ադոլֆ Հիտլերը նախատեսում էր ջախջախել և նվաճել Խորհրդային Միությունը մինչև 1941 թվականի ձմեռ, և պատերազմի առաջին ամիսներին թշնամուն հաջողվեց գրավել երկրի ամբողջ եվրոպական մասը: Սովետական բանակը ծանր կորուստներ ունեցավ և նահանջեց կատաղի մարտերից հետո:
Խորհրդային Միության բոլոր ժողովուրդները ոտքի ելան թշնամու դեմ պայքարելու։ Խորհրդային Հայաստանը մոբիլիզացրել է իր բոլոր նյութական և մարդկային ռեսուրսները ռազմական ջանքերին աջակցելու համար։ Բանակին օգնելու համար Հայաստանն արտադրում էր սինթետիկ կաուչուկ, տարբեր տեսակի զինամթերք և սպառազինություն, ինչպես նաև պարենամթերք։ Ժողովուրդը միջոցներ էր հավաքում ինքնաթիռների, տանկերի կառուցման համար։
Յուրաքանչյուր հինգերորդը մեկնել է ռազմաճակատ. Հայաստանի մոբիլիզացիան համաշխարհային պատերազմի տարիներին
Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունում բնակվող շուրջ 1,5 մլն մարդուց յուրաքանչյուր հինգերորդը մեկնել է ռազմաճակատ: Ընդհանուր առմամբ երկրորդ համաշխարհային պատերազմին մասնակցել են շուրջ 600 հազար էթնիկ հայ, որոնցից ավելի քան 300 հազարը Խորհրդային Հայաստանից էին, իսկ 200 հազարը՝ միութենական այլ հանրապետություններից:
Ավելի քան 100 հազար հայ զորակոչվել են դաշնակից տերությունների, հիմնականում՝ ֆրանսիական բանակ, իսկ գրեթե 20 հազարը՝ ԱՄՆ բանակ։ Պատերազմից չի վերադարձել ավելի քան 200 հազար հայ, ինչը կազմում է Հայաստանի նախապատերազմյան բնակչության մոտ 1/7-րդ մասը:
Ազգային դիվիզիաները և հայ զինծառայողների սխրանքները
Պատերազմի սկզբում կազմավորվել է հայկական վեց դիվիզիա, որոնցից ամենահայտնիներն են 89-րդ և 409-րդ դիվիզիաները։ 409-րդ դիվիզիան իր հաղթական ուղին սկսել է Հյուսիսային Կովկասում և ավարտել պատերազմը՝ մասնակցելով Ավստրիայի և Չեխոսլովակիայի ազատագրման մարտերին։ 89-րդ Թամանյան դիվիզիան հայտնի դարձավ՝ անցնելով մարտական ճանապարհ Հյուսիսային Կովկասից մինչև Բեռլին: Շատ հայեր նույնպես կռվել են գրավյալ տարածքներում՝ պարտիզանական ջոկատներում։
Խորհրդային Միության հերոսի կոչմանն արժանացել են 107 զինվոր և սպա։ Բացի այդ, այդ բարձր կոչումն ստացել են 10 Հայաստանի ազգային փոքրամասնություններից։ Խորհրդային Միության կրկնակի հերոսներ են դարձել ԽՍՀՄ մարշալ Հովհաննես Բաղրամյանը և օդաչու Նելսոն Ստեփանյանը: Ստեփանյանը 1700 մարտական թռիչք է իրականացրել, թշնամու 13 նավ է խորտակել։
Եվս 27 հայ զինծառայող դարձան Փառքի շքանշանի լիակատար ասպետներ, ինչը Խորհրդային Միության հերոսի կոչմանը հավասարեցված պարգև է: Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին հայերը ռազմաճակատին տվել են 64 գեներալ, ավիացիայի մեկ մարշալ և մեկ ծովակալ։ Պատերազմից հետո ռազմական գործողություններին մասնակցած ևս 83 հայ սպա արժանացել է գեներալի կոչման։ Խորհրդային Միության ժողովուրդների շարքում հայերը Խորհրդային Միության հերոսների թվով վեցերորդ տեղն էին զբաղեցնում։
Հովհաննես (Իվան) Բաղրամյան՝ Խորհրդային Միության մարշալ, Հովհաննես Իսահակյան (Իվան Իսակով)՝ Խորհրդային Միության նավատորմի ծովակալ, Արմենակ Խանփերյանց (Սերգեյ Խուդյակով)՝ ավիացիայի մարշալ, Համազասպ Բաբաջանյան՝ զրահատանկային զորքերի գլխավոր մարշալ և Սերգեյ Ագանով՝ ինժեներական զորքերի մարշալ։ Մարշալ Բաղրամյանը պատերազմի ընթացքում ղեկավարել է 1-ին մերձբալթյան, իսկ հետագայում՝ 3-րդ Բելառուսական ռազմաճակատը։ Ծովակալ Իսակովը ԽՍՀՄ ռազմածովային ուժերի ժողկոմի առաջին տեղակալն էր և ծովային գլխավոր շտաբի պետը։ Ավիացիայի մարշալ Խանփերյանցը պատերազմի տարիներին Կարմիր բանակի ռազմաօդային ուժերի շտաբի պետը և հրամանատարի տեղակալն էր։
Ավելի քան 60 հայ գեներալ հրամանատար են եղել պատերազմի բոլոր ճակատներում, նրանց թվում էին երեք բանակների հրամանատարներ և երեք կորպուսի հրամանատարներ։ Հաղթանակի գործում առանձնահատուկ ներդրում են ունեցել հայ հետախույզները։ Հետախուզության պատմության մեջ ոսկե տառերով է գրվել Գևորգ Վարդանյանի խմբի սխրանքը, որը բացահայտել է 1943 թվականի նոյեմբերին Թեհրանի խորհրդաժողովի մասնակից պետությունների ղեկավարներին վերացնելու ֆաշիստական դավադրությունը: Գործողության ղեկավարումն իրականացրել է Թեհրանում խորհրդային հետախուզության ռեզիդենտ Իվան Աղայանցը։
Հաղթական քոչարին պարտված Ռայխստագի պատերի տակ
Հայկական ԽՍՀ-ում կազմավորված խորհրդային դիվիզիաները և հայ մարտիկները խորհրդային զորքերի կազմում մտան Եվրոպա՝ ազատելով երկրներն ու ժողովուրդներին ֆաշիստական լծից։
Շատերն իրենց փառավոր ուղին ավարտեցին Վարշավայում, Պրահայում և Վիեննայում։ 1945-ի մայիսին Թամանյան 89-րդ դիվիզիայի հայ մարտիկները պարտված Ռայխստագի պատերի տակ տոնեցին Բեռլինի գրավումը։ Նրանք Հայրենական մեծ պատերազմում տարած հաղթանակը տոնեցին հանդիսավոր քոչարիով՝ հինավուրց զինվորական պարով: Գեներալ Նվեր Սաֆարյանի հրամանատարությամբ Թամանյան դիվիզիան ազգային դիվիզիաներից առաջինն ու միակն էր, որ մտավ Գերմանիայի տարածք։
Պարտիզանական շարժում և դիմադրության ջոկատներ
Հայերն իրենց դրսևորել են ոչ միայն որպես կանոնավոր զորքերի հրամանատարներ և մարտիկներ, այլև զգալի ներդրում են ունեցել պարտիզանական շարժման և դիմադրության ջոկատների գործողություններում ինչպես Խորհրդային Միությունում, այնպես էլ Եվրոպայի երկրներում:
Ֆրանսիայում Ալեքսանդր Ղազարյանի պարտիզանական ջոկատը կազմում էր 1200 հայ։ Ֆրանսիական Դիմադրության շարժման ամենահայտնի մասնակիցներից մեկը՝ Միսակ Մանուշյանը (1909-1944), դարձավ Ֆրանսիայի ազգային հերոս։ Գերմանիայի կողմից Ֆրանսիայի օկուպացիայից հետո կնոջ՝ Մելինեի հետ մասնակցել է ֆրանսիական Դիմադրության շարժմանը։ Մանուշյանի հրամանատարությամբ խումբը գրեթե 30 հաջող հարձակում է իրականացրել գերմանացի օկուպանտների վրա։ Մանուշյանը ձերբակալվել է 1943 թվականի նոյեմբերին։ 1944 թվականի փետրվարի 21-ին նա մահապատժի է ենթարկվել իր խմբի 21 անդամների հետ։
Պատերազմի հիշողությունը Հայաստանում և Հայաստանից դուրս
Ամեն տարի մայիսի 9-ին Մոսկվայում տեղի է ունենում Հաղթանակի շքերթ, որին տասնամյակներ շարունակ մասնակցել են նաև հայ զինծառայողներ: Վերջին տարիներին Հայաստանն այդ իրադարձություններին մասնակցում վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի մակարդակով։
«Հիշողության այգի» միջազգային նախաձեռնության շրջանակում Երևանում տեղի է ունեցել խորհրդանշական ծառատունկ՝ ի հիշատակ Հայրենական մեծ պատերազմի զոհերի։ Հաղթանակի օրը Երևանում նշվում է նաև «Անմահ գունդ» քայլերթով, որը կազմակերպել է համանուն հայրենասիրական հասարակական կազմակերպությունը: 2025 թվականին այն նվիրված էր Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում տարած հաղթանակի 80-ամյակին։ Շարասյունը ղեկավարում էին թմբկահարները, նրանց հետևում պատերազմի մասնակածների հարազատներն էին՝ նրանց դիմանկարներով։
Նրանց ձեռքին Հայաստանի և Ռուսաստանի դրոշներ, գեորգիևյան ժապավեններ, ինչպես նաև մարտադաշտերում զոհված հերոսների լուսանկարներն էին։ Մասնակիցների թվում էին քաղաքական կուսակցությունների, հասարակական կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ, վետերաններ և երիտասարդներ: Այս երթը դարձավ սերունդների շարունակականության, հպարտության և հաղթանակի երախտագիտության խորհրդանիշ։
Հայաստանում մայիսի 9-ն ավանդաբար ունի նաև առանձնահատուկ նշանակություն։ Երկրում այդ օրը նշվում է նաև մայիսյան «Եռատոնը»: Հայ ժողովուրդն այդ օրը նշում է 1945 թվականի Հայրենական Մեծ պատերազմում տարած հաղթանակը, Արցախյան Շուշիի ազատագրումը ադրբեջանական օկուպացիայից և 1992 թվականին Արցախի Պաշտպանության բանակի ստեղծումը։
