145 տարի առաջ ծնվել է Հայաստանի լավագույն նկարիչներից մեկը՝ ԽՍՀՄ ժողովրդական նկարիչ, գույների վարպետ Մարտիրոս Սարյանը։
Սարյանը ծնվել է 1880 թվականի փետրվարի 28-ին՝ Ռուսական կայսրության հայկական Նոր Նախիջևան քաղաքում (այժմ՝ Դոնի Ռոստովի շրջան), Դոնի ափին։ Նրա նախնիները սերում են Հայաստանի միջնադարյան մայրաքաղաք Անիից (ավերակները գտնվում են այժմյան Թուրքիայի տարածքում): Գաղթի հետևանքով Անիի հայերի մի մասը հաստատվել է Ղրիմում։
Սարյանին անվանում են գույնի նորարար, քանի որ իր նկարներում նա բացահայտել է վառ ու հագեցած գույների գեղեցկությունը, փոխզիջումների չի փնտրել, օգտագործել է նուրբ երանգներ։ Արդիականությամբ տոգորված նրա արվեստը հայ բազմադարյան մշակույթի հատկանշական գծերը կամրջել են նորօրյա խնդիրներին՝ ստեղծելով ձևով ու բովանդակությամբ նոր, հումանիստական, «սարյանական» արվեստ, ուր գույնի, գծի, կոմպոզիցիայի, գեղանկարչական ժանրերի սահմաններն ընդլայնվել են ամբողջ լայնքով ու խորքով։
Նրա ստեղծագործություններում գույնը հնչում է վառ ու կենսատու։
«Գույնը` ահա իսկական արվեստի հրաշքը։ Արևի լույսի տակ գույնը ցույց է տալիս մեր տեսածի հոգին և տիեզերական գոյության էությունը»,- ասել է նկարիչը։
Վարպետին հաջողվել է իր նկարներում հմտորեն և նրբորեն համադրել արևելյան ավանդույթները 20-րդ դարի եվրոպական արվեստի նոր նվաճումների հետ։
Նրա նկարները ցուցադրվում են Տրետյակովյան պատկերասրահում, Լոնդոնի և Նյու Յորքի թանգարաններում։ Երևանում, այն տանը, որտեղ նա ապրում էր, քաղաքի կենտրոնում՝ Սարյան փողոցում է գտնվում նրա մուլտիմեդիա թանգարանը։ Սարյանը շատ է ճանապարհորդել. 1902 թվականի ամռանն այցելել է Անի։
«Հարավի գունագեղ անկյուններում, մեր հնագույն երկրում, ես նորից ձեռք բերեցի իմ մանկության հեքիաթային աշխարհը»,- գրել է նա։
Նրա ստեղծագործական անհատականության ձևավորման վրա որոշիչ ազդեցություն են ունեցել ճանապարհորդությունները դեպի Եգիպտոս, Կոստանդնուպոլիս և Պարսկաստան։
«Ես նպատակ ունեի հասկանալ Արևելքը, գտնել նրան բնորոշ հատկանիշները՝ գեղանկարչական որոնումներս առավել հիմնավորելու համար»,- նշել է նա։
1910-ական թվականների կտավներում Սարյանը, համադրելով եգիպտական կերպարվեստի մոնումենտալության ու ճապոնական գունագրության մի քանի էական հատկանիշ, Պոլ Գոգենի դեկորատիվ գունամտածողությունը, ծավալաձևի սեզանյան սկզբունքը, գունագծերի շեշտադրման Վան Գոգի եղանակը, ստացել է ինքնատիպ արժեք ու որակ:
1914 թվականի գարնանը Սարյանը մեկնել է Թիֆլիս: Այստեղ նա մասնակցել է Հայկական ազգագրական ընկերության աշխատանքներին: Այնուհետև այցելել է Գողթն գավառ (Նախիջևան): Սակայն 1915 թվականի ողբերգական իրադարձություններն ընդհատել են նրա ստեղծագործական գործունեությունը։
«Եվ ահա 1915 թվականին ես լսեցի այն փորձանքի մասին, որ նորից բաժին էր ընկել Հայաստանին: Ամենը թողեցի և գնացի հայրենիք: Էջմիածնում և նրա շուրջ հանդիպեցի Թուրքահայաստանի եղեռնից փախած մարդկանց խմբերի: Իմ աչքերի առջև մահանում էին մարդիկ, իսկ ես գրեթե ոչնչով չէի կարողանում օգնել նրանց… Ես ծանր հիվանդացա, ինձ տեղափոխեցին Թիֆլիս՝ հոգեկան խոր խանգարման ակնհայտ նշաններով»,- գրել է Սարյանը։
Ծանր հիվանդությունից հետո նկարչի ստեղծած առաջին գործը կարմիր ծաղիկների մեծ փունջ պատկերող նկարն էր (1915 թ.): Ապաքինվելով՝ Սարյանը գեղանկարիչներ Վարդգես Սուրենյանցի, Փանոս Թերլեմեզյանի, Եղիշե Թադևոսյանի և այլոց հետ մասնակցել է Հայ արվեստագետների միության ստեղծմանը։
1921թ. Ալեքսանդր Մյասնիկյանի հրավերով Սարյանն ընտանիքով տեղափոխվել է Երևան, նշանակվել նոր կազմակերպվող Հայաստանի պետական թանգարանի վարիչ, օգնել է Երևանի գեղարվեստի ուսումնարանի հիմնադրմանը:
Սարյանի էսքիզներով ստեղծվել են Խորհրդային Հայաստանի զինանշանն ու դրոշը: Նա նաև ստեղծել է Հայաստանի առաջին պետթատրոնի վարագույրը, որով խորհրդանշել է հայ ժողովրդի կենսունակությունը։
1926-1928թ.թ. ապրել և ստեղծագործել է Փարիզում: Այդ աշխատանքների մեծ մասը ցուցադրվել են փարիզյան Ժերար ցուցահանդեսում և այրվել են նավի հետ միասին’ հայրենիք հետդարձի ճանապարհին:
Շատ չեն Սարյանի գրքային ձևավորումները, սակայն դրանք ունեն նույն որակը, ինչ նկարչի մյուս ժանրերի երկերը։ Դրանց ձևաբանական, տեխնիկական հնարքները ևս ճկուն ու բազմազան են։ Չնայած իր նկարազարդումներում խստորեն հետևել է գրական երկի սյուժետային գործողությանը, մոտիվներին ու բովանդակությանը, դրանք ունեն նաև ինքնուրույն կերպարվեստային արժեք (Ավետիք Իսահակյանի «Բանաստեղծություններ»–ի (1929), Հ. Թումանյանի «Հեքիաթներ»–ի (1930), «Հայկական հեքիաթներ»–ի (1930), Ե. Չարենցի «Երկիր Նաիրի»–ի (1933), Ֆիրդուսու «Ռուստամ և Սոհրաբ»–ի (1934) նկարազարդումները և այլն։
«Այո, Մարտիրոս Սարյանը հայ է, իսկ դա նշանակում է, որ նա ողջ է մնացել: Նրա անունին պետք է հաջորդի Մարկ Շագալի անունը: Նրանց իրար է կապում ամեն տեսակ մեռածը կենդանացնելու անասելի տաղանդը: Դուք չեք տեսնի զանգվածային ջարդեր Շագալի կտավներում ու չեք էլ տեսնի կոտորած՝ սարյանական պատկերներում: Նրանք փոքր երեխաներ են՝ լայն բացված աչքերով»,- Սարյանի մասին գրել է ամերիկահայ գրող Վիլյամ Սարոյանը:
Սարյանի որոնումները հանգեցրել են նրա ոճի թարմացման, նա իր արվեստում ձգտում էր պատկերել Հայաստանն իր շոշափելի գոյությամբ:
«Ուզում եմ ցույց տալ աշխարհին, որ մեր այս լեռնոտ հողակտորը… Արագածի լանջին… փաստացի կա»,- ասում էր Սարյանը:
Նա դիտում էր բնությունը, ձգտում էր, կարծես, որսալ արևի ներգործությամբ հարափոփոխ գույների բազմազանությունը: Բնության և ժողովրդի կյանքի իրական, առարկայական պատկերման ցանկությունը նկարչին բերել է յուղաներկով արագ, էտյուդային գրելաոճի: Կարծես, կադրից-կադր մեր առջև հառնում են արևով այրված հովիտները («Հայաստան: էտյուդ») և ցածր, կավաշեն տնակները՝ տափակ կտուրներով («Երևան: էտյուդ»), ամառային տապը («Արագածը ամռանը») և սաղարթախիտ այգիների հաճելի զովությունը («Երևանյան բակ»):
Շրջանցելով իմպրեսիոնիստական մեթոդին բնորոշ առարկայի փոխակերպումը գունալուսային սուբստանցիա` Սարյանը ձգտում էր յուրահատուկ ուրվանկարով միացնել գույնն ու գիծը, ստեղծել լիարյուն կերպար՝ իր նյութեղեն և ծավալային ամբողջականությամբ: Սակայն սա տեսածի անգործուն վերարտադրում չէր, այլ ակտիվ երևակայությամբ մեկ կանգնեցված կադրում, կյանքի և ժամանակի տարածության մեջ իրապես զարգացող երևույթի ներքին էության ստեղծման կարողություն:
Բանաստեղծ և գրող Ավետիք Իսահակյանը, այցելելով Վենետիկում Սարյանի ցուցահանդեսը, նրան անվանել է «Հայաստանի երգիչ»։ Իսահակյանը, որը հետագայում դարձել է Սարյանի մտերիմ ընկերը, «Հայրենիք» թերթում (Փարիզ, 5 օգոստոսի, 1924թ.) տպագրել է մի հոդված, որտեղ նկարչի արվեստը գնահատել է որպես հայ մշակույթի զարգացման համար պատմական խոշոր նշանակության երևույթ:
«Նա գիտական հիմքեր է ստեղծում մեր կերպարվեստի համար։ Կամ ավելի ճիշտ վերծանում ու զարգացնում է հինը, քանի որ այդ նոր արվեստի տարրերն ապրում են մեր մայր հայրենիքի դարերի խորքում»,- գրել է բանաստեղծը։
Սարյանը մահացել է 1972 թվականի մայիսի 5-ին Երևանում՝ 92 տարեկան էր։ Մինչև ծերությունը շարունակել է ստեղծագործել և նոր ուղղություններ փնտրել։ Սարյանի ստեղծագործությունները դարձել են հայկական արվեստի ծաղկման խորհրդանիշ։ Մինչև խոր ծերություն նա հավատարիմ է մնացել արվեստին՝ շարունակաբար զարգացնելով իր վարպետությունը։
