2023 թվականի սեպտեմբերից Ադրբեջանը հողին է հավասարեցրել Արցախի չորս գյուղ և ոչնչացրել առնվազն մի քանի տասնյակ հուշարձան, այդ թվում՝ ավելի քան 10 եկեղեցի, գրեթե 50 հուշահամալիր, քանդակներ և խաչքարեր։ Այս մասին են վկայում արբանյակային լուսանկարները և այլ փաստացի տվյալներ։ Ամենայն հավականությամբ ավերածությունների քանակն ավելի շատ է, բայց ներկա պահին միայն դրանց որոշների մասին կան փաստական տվյալներ։
Ղարաբաղում ավերված մշակութային ժառանգության օբյեկտների թիվը 2023 թվականի սեպտեմբերին բնիկ հայերի տեղահանումից հետո 2024 թվականի հունիսի տվյալներով աճել է 75%-ով և շարունակվում է մինչ օրս։ Բաքուն չի թույլատրում ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի դիտորդների և միջազգային կազմակերպությունների այլ ներկայացուցիչների այցը Լեռնային Ղարաբաղի տարածք։
Armenia Today-ը հավաքագրել է տեղեկություն Արցախի տարածքում 2020 թվականի պատերազմից և 2023 թվականի սեպտեմբերին Ադրբեջանի կողմից Արցախի վրա հարձակումից հետո ավերված պատմամշակութային հուշարձանների մասին, որոնք զոհ են գնացել Բաքվի մշակութային ցեղասպանության քաղաքականությանը։
Հիմնովին ավերված գյուղեր
Ադրբեջանի իշխանությունները ոչ միայն համառորեն մերժում են հայերի Արցախում իրենց տները վերադառնալու իրավունքը, այլև անում են հնարավոր ամեն ինչ, որպեսզի այդ տները և նույնիսկ ամբողջական բնակավայրերն այլևս չլինեն։ Արցախի Շուշիի շրջանի Քարին տակ գյուղը դարձել է 2020 թվականի 44-օրյա պատերազմից հետո ադրբեջանցիների կողմից հիմնահատակ ավերված առաջին բնակավայրը։ Դրա ոչնչացման մասին թուրքագետ Վարուժան Գեղամյանը հայտնել էր 2024 թվականի ապրիլին։
Ադրբեջանն ավերել է նաև Հադրութի շրջանի արցախյան Մոխրենես գյուղը, որը 2020 թվականի հոկտեմբերից գտնվում է Բաքվի վերահսկողության տակ։ Փետրվարին Monument Watch-ը, հղում անելով արբանյակային լուսանկարներին, հայտնել էր, որ Հադրութի շրջանի Մարիամաձոր գյուղն ամբողջությամբ ավերվել է։ Նույն ամսին հայտնի էր դարձել Հադրութի շրջանի Ծամձոր գյուղի ավերման մասին։
Քանդված և ավերված եկեղեցիներ
Արցախում ամենածանր ավերածությունները կրում են կրոնական ժառանգության օբյեկտները, հիմնականում՝ եկեղեցիները, ինչի մասին վկայում են արբանյակային լուսանկարները և միջազգային մոնիտորինգային կազմակերպությունների զեկույցները։ 2023 թվականի հոկտեմբերից մինչև 2024 թվականի ապրիլն ընկած ժամանակահատվածում ադրբեջանցիներն ամբողջությամբ ավերել էին Քաշաթաղի շրջանի Տանձատափ գյուղի եկեղեցին։ 2024 թվականի փետրվարին Քարվաճառի շրջանի Ծար գյուղի Սուրբ Սարգիս և Սուրբ Գրիգոր եկեղեցիները մշակութային վանդալիզմի զոհ էին դարձել։
2024 թվականի մարտին Ստեփանակերտի Աստվածամոր Սուրբ Հովանու մայր տաճարը դարձել էր ադրբեջանցի վանդալների հերթական թիրախը։ Դրանից առաջ՝ 2023 թվականի նոյեմբերին, ադրբեջանցիները Ստեփանակերտի Սուրբ Աստվածամոր տաճարի գմբեթներից հանել էին խաչերը, ինչպես նաև տապալել Եվրոպայում բարձրությամբ երկրորդը համարվող Ստեփանակերտի մերձակայքում գտնվող բլրի խաչը։
2024 թվականի մայիսին Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող հիմնադրամի համանախագահ Րաֆֆի Քորթոշյանը հայտնել էր Արցախի Քաշաթաղի շրջանի Բերձորի Սուրբ Համբարձման եկեղեցու ամբողջական ավերման մասին։ Դրա փոխարեն Ադրբեջանի իշխանությունները սկսել էին մզկիթ կառուցել։ Ադրբեջանական օկուպանտները Շուշիում հողին էին հավասարեցրել նաև Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին, որը հայտնի է «Կանաչ ժամ» անունով։ Դեռևս 2020 թվականին՝ 44-օրյա պատերազմից անմիջապես հետո, Կանաչ ժամ եկեղեցին պայթեցվել է, որի հետևանքով վնասել էին գմբեթն ու զանգակատունը։ 2024 թվականի հոկտեմբերին ադրբեջանցիներն ամբողջությամբ փոխել էին Շուշիի Ղազանչեցոց տաճարի տեսքը և այն վերածել ռուսական եկեղեցու։ Ոչնչացման վտանգի տակ է նաև Աղավնո գյուղի Սուրբ Նահատակաց եկեղեցին։
Քանդված և պղծված գերեզմանոցներ
Հայ ժողովրդի ներկայության մեկ այլ հետք են նաև գերեզմանանոցերը, որոնք նույնպես պաշտպանված չեն ադրբեջանցի վանդալներից։ Հունվարին հայտնի էր դարձել, որ պղծվել է Մարտակերտի շրջանի Հաթերք գյուղում գտնվող եղբայրական գերեզմանանոցն ու Արցախյան Առաջին պատերազմում զոհվածների հիշատակին կառուցված հուշահամալիրը։ 2024 թվականի ապրիլին Caucasus Heritage Watch-ը հայտնել էր Շուշի քաղաքի Ղազանչեցոց հայկական գերեզմանատան ոչնչացման մասին։ Դիտորդական կազմակերպությունը դրա վնասի մասին գրել էր դեռ 2023 թվականի նոյեմբերին։
Ավելի վաղ ադրբեջանցիները ավերել էին Շուշիի շրջանի Հին Շենի գերեզմանատունը։ Ոչնչացվել էին նաև Հադրութի շրջանի Հին Թաղեր և Ասկերանի շրջանի Սղնախ գյուղերի հայկական գերեզմանոցները։ Միևնույն ժամանակ, Բաքուն Ասկերանի շրջանի Փառուխ և Քարագլուխ գյուղերի հայկական գերեզմանոցները ներկայացնում է որպես «ադրբեջանցիների թաղումներ»։
Պղծված հուշարձաններ
Հայկական հողերի օկուպացիայից ի վեր ադրբեջանցիները պարբերաբար պղծում են հայրենիքի ազատության համար պատերազմներում զոհված ազատամարտիկների, զինվորականների հուշարձանները։ 2024 թվականի հունվարին Հադրութի շրջանի Հակակու գյուղում քանդել էին արցախյան առաջին պատերազմի ժամանակ զոհվածների հիշատակին նվիրված հուշահամալիրը։ Նմանատիպ հուշարձաններ են պղծվել Շահումյանի շրջանի Ծար և Մարտակերտի շրջանի Գետավան գյուղերում։ Ադրբեջանի իշխանություններն իրականացնում են ոչ միայն արցախյան պատերազմի մասնակիցների, այլև Հայրենական մեծ պատերազմում զոհվածների հուշարձանների ավերում ու պղծում։
Այսպես, 2024 թվականի դեկտեմբերին հայտնի էր դարձել Մարտակերտի շրջանի Հաթերք գյուղի հուշարձանի ոչնչացման մասին։ Բացի այդ, ոչնչացվել կամ պղծվել են Հադրութի ազատամարտիկների հուշարձանը, Շուշիում գտնվող Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրված հուշարձանը, երեք հուշարձան Հադրութի շրջանի Ազոխ գյուղում, որոնք կանգնեցվել էին ի հիշատակ Հայրենական մեծ պատերազմի, Արցախյան առաջին պատերազմի և Հայոց ցեղասպանության ժամանակ զոհվածների։ Վտանգի տակ է նաև Ստեփանակերտի Եղբայրական գերեզմանոցը։ Վանդալները խաչքարեր են ոչնչացրել նաև Քաշաթաղի շրջանի Աղանուս գյուղի Թթու ջուր կոչվող տարածքում, Շուշի և Մարտակերտ քաղաքներում։
Վանդալիզմ և շենքերի ապամոնտաժում Ստեփանակերտում
Ադրբեջանցիներն առանձնակի դաժանությամբ փորձում են ջնջել հայկական ներկայության հետքերը Արցախի Հանրապետության մայրաքաղաք Ստեփանակերտում։ 2024 թվականի մարտին քաղաքում քանդվել են Արցախի Ազգային ժողովի և Արցախի ազատամարտիկների միության շենքերը։ Le Figaro-ի փոխտնօրեն Ժան-Քրիստոֆ Բյուիսոնն ադրբեջանցիների կողմից խորհրդարանի շենքի ավերումն անվանել էր «կրկնակի հարված», որը հասցվել է ժողովրդավարությանը հայերի հավատարմության խորհրդանիշին։ Նա ահազանգել էր «Արցախում հայության բոլոր հետքերի մեթոդական ոչնչացման» մասին։ 2023 թվականի նոյեմբերին ադրբեջանցիները հանել էին Աստվածամոր Սուրբ Հովանու մայր տաճարի գմբեթների խաչերը, ինչպես նաև տապալել էին Ստեփանակերտի մերձակայքում գտնվող բլրի խաչը, որը բարձրությամբ երկրորդն էր Եվրոպայում։
2024 թվականի փետրվարին օկուպանտները ոչնչացրել էին Շառլ Ազնավուրի, Աշոտ Ղուլյանի, Ստեփան Շահումյանի, Ալեքսանդր Մյասնիկյանի, ծովակալ Իվան (Հովհաննես) Իսակովի և գրող Հակոբ Հակոբյանի հուշարձանները։ Նույն ամսին Ադրբեջանը վանդալիզմի էր ենթարկել Անդրանիկի փողոցի քանդակները և քանդել Ստեփանակերտի վերին զբոսայգում գտնվող Արծվի հուշարձանը, որը կառուցվել էր խորհրդային տարիներին և քաղաքի բնակիչների մանկության խորհրդանիշն է։
2024 թվականի մարտին հայտնի էր դարձել, որ քանդվել են Վերածննդի հրապարակի պատկերաքանդակները և նույն հրապարակի մոտ գտնվող ավանդական հայ տատիկի կերպարը խորհրդանշող արձանը։ 2024 թվականի օգոստոսին Ադրբեջանի իշխանությունները սկսել էին Արցախի խորհրդանիշ «Մենք ենք, մեր սարերը» հուշարձանն անվանակոչելու գործընթացը։ Անցյալ տարվա աշնանը՝ այնտեղից հայերի բռնագաղթից մեկ տարի անց, օկուպանտները սկսել էին ավերել Արցախի մայրաքաղաքի պատմական թաղամասերը։ Ադրբեջանական վարչակազմը սկսել էր զանգվածաբար քանդել բնակելի շենքերը՝ հողին հավասարեցնելով Թումանյան փողոցի երկայնքով գտնվող պատմական թաղամասերը։
Հայկական մշակույթի «աղվանակացման» փորձեր
Տասնամյակներ շարունակ ադրբեջանցիները փորձում էին Լեռնային Ղարաբաղում գտնվող կրոնական և պատմամշակութային նշանակություն ունեցող հայկական հուշարձանները ներկայացնել որպես «ալբանական» (աղվանական)՝ դրանով իսկ արդարացնելով իրենց զինված հարձակումները։ 2022 թվականի փետրվարին Բաքուն ստեղծել էր աշխատանքային խումբ՝ «ալբանական կրոնական տաճարների վրա կեղծ հայերեն գրությունները» հեռացնելու համար։ Սա, ըստ Հայաստանի արտգործնախարարության, իրականում ուղղված է տարածաշրջանում քրիստոնեական հայկական ժառանգությունը փոխելուն ու պղծելուն։
Արցախից հայերի բռնի գաղթից հետո պատմության կեղծման առաջին գործողությունը 2023 թվականի դեկտեմբերին Հադրութի Սուրբ Հարություն եկեղեցու «վերակառուցումն» էր՝ «աղվանական վանքի» անվան տակ։ Խաչը ապամոնտաժվել է, իսկ հայերեն բոլոր գրությունները ջնջվել են։
Ադրբեջանական լրատվամիջոցները «աղվանական» են անվանում Մարտունու շրջանում գտնվող 4-րդ դարի հայկական Ամարասի վանքը, Ստեփանակերտի Կրկժան թաղամասի Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին և Քաշաթաղի շրջանի Զորախաչ եկեղեցին: Բաքուն հայերին մեղադրում է նաև «ալբանական հուշարձանները» ոչնչացնելու մեջ։ Ադրբեջանցի «պատմաբանները» պարբերաբար այցելում են Արցախի օկուպացված տարածք և տեսահոլովակներ են նկարահանում տարբեր վանական համալիրներում, այդ թվում՝ Գանձասարում, Դադիվանքում և Ամարասում։ Դրանցում նրանք պնդում են, որ հայերը պղծել են այս վանքերի պատմական ամբողջականությունը, զբաղվել դրանց «հայկականացմամբ» և փոխել տեսքը։
Բաքուն այս հարցում չի սահմանափակվում դատարկ հայտարարություններով և ակտիվորեն իրականացնում է այդ հուշարձանների տարածքում երեսպատման և վերանորոգման աշխատանքներ։ Ավելին, նույնիսկ այն օբյեկտները, որոնք ճանաչված են որպես աղվանական կամ ուդիական, ենթարկվում են վանդալիզմի Լեռնային Ղարաբաղի օկուպացված շրջաններում։ Նման ոճրագործության զոհ է դարձել Հադրութի շրջանի Սպիտակ Խաչ վանքը 2024 թվականի հունվարին։ 2024 թվականի փետրվարին օկուպանտները քանդել էին Քարվաճառի շրջանի Ծար գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցու խաչն ու խաչքարերը, ապամոնտաժել Մարտակերտի շրջանի Վանքասար եկեղեցու խաչը։
2024 թվականի հունվարին ադրբեջանցի հնագետները «հետախուզական պեղումներ» էին կատարել Արցախի Հադրութի շրջանի օկուպացված Տող գյուղի մելիքների ապարանքի բակում՝ գյուղի տարածքում գտնվող հուշարձանները ներկայացնելով որպես «աղվանական»։ Բաքուն փորձում է «աղվանականացնել» նաև մ.թ.ա. 8-6-րդ Արցախում հայտնաբերված քարե մարդակերպ կոթողները։ Բացի այդ, ադրբեջանցիները թուրքական ծագում են վերագրում Խաչենի հայ տիրակալ Հասան-Ջալալին։
Ադրբեջանի իշխանությունները կեղծիքներ են տարածում ոչ միայն Լեռնային Ղարաբաղի տարածքում գտնվող վանքերի, այլև Հայաստանի Հանրապետությունում գտնվող եկեղեցիների վերաբերյալ։ Բաքուն Սաղմոսավանքը ներկայացնում է որպես ադրբեջանական մշակութային ժառանգության վայր, որն իբր գտնվում է «Արևմտյան Ադրբեջանի» թյուրք-ղփչաղական Սաղմոսավանք գյուղում և Նորավանքն անվանում է «աղվանական» կառույց։
2025 թվականի հունվարին Ադրբեջանի կառավարական հեռուստաալիքը երկրորդ անգամ Հառիճավանքի հայկական վանական համալիրը ներկայացրել էր որպես «Արևմտյան Ադրբեջանի» մշակույթի մաս։ Վերջին անգամ Բաքվի հեռուստաընկերությունը փորձել է այս համալիրը ներկայացնել որպես «թուրք-քրիստոնեական» 2024 թվականի հունվարին։ Շատ փորձագետներ այս քաղաքականությունը գնահատում են որպես Ադրբեջանի կողմից ռասիզմի և հայերի նկատմամբ թշնամանքի պետական քարոզչության մաս, որը հետևողական կեղծիքներով հող է ստեղծում Հայաստանի դեմ ագրեսիայի համար։
