Այսօր՝ փետրվարի 25-ին, լրանում է հայ ազգային-ազատագրական շարժման հերոս, զորավար Անդրանիկ Օզանյանի ծննդյան 160-ամյակը։ Նա յուրահատուկ դեր է ունեցել հայ ազատագրական շարժման մեջ և էական ազդեցություն թողել հայոց պատմության ընթացքի վրա։ Armenia Today-ն առանձնացրել է գեներալի կյանքի առանցքային դրվագները, որոնք սերտորեն կապված են մինչ օրս ոգեշնչման աղբյուր հանդիսացող նրա անձնական հատկանիշների հետ։
Ազատագրական պայքար և Սասունի պաշտպանություն
Օզանյանը ծնվել է Արևմտյան Հայաստանի Շապին Գարահիսար քաղաքում։ Պատանեկության տարիներին թողել է հասարակ բանվորի կյանքը և միացել հայ ազատագրական շարժմանը։
«Ես իմ կյանքում երբեք չեմ ձգտել անձնական երջանկության ու բարօրության։ Մշտապես ձգտել եմ և պայքարել եմ միայն մի բանի՝ իմ հարազատ ժողովրդի ազատության և բարեկեցության համար։ Ես չեմ փնտրում իմ վաստակի գնահատականը և ցանկանում եմ միայն այն, որ երջանիկ լինի այն ժողովուրդը, որին ես ծառայում եմ ամբողջ կյանքում»,- հետագայում ասել է ֆիդայապետը։
1882 թվականին Անդրանիկը բանտարկվել է հայ բնակչությանն ահաբեկող թուրք ժանդարմին ծեծի ենթարկելու համար։ 1884 թվականին իր ընկերների օգնությամբ փախել է բանտից, և բնակություն հաստատել Օսմանյան կայսրության մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսում։ Համիդյան ջարդերի ընթացքում Անդրանիկն այլ ֆիդայիների հետ միասին պաշտպանել է Մուշի և Սասունի հայկական գյուղերը թուրք և քուրդ զինվորների հարձակումներից։
1897 թվականին Օզանյանը մեկնել է Մուշ և Սասուն։ Արևմտյան Հայաստանում Անդրանիկը մտել է հայտնի ֆիդայի Սերոբ Վարդանյանի (Աղբյուր Սերոբ) պարտիզանական ջոկատը և դարձել թուրքական ջարդարարների ու կանոնավոր բանակային զորամասերի դեմ պայքար մղող մի քանի պարտիզանական խմբերի ճանաչված ղեկավարը։ Գլխավորել է Սերոբին սպանող Բշարե Խալիլի սպանությունը, 1901 թվականի Առաքելոց վանքի կռիվները։ 1902-1904 թվականներին Անդրանիկի ջոկատները թուրքերի և քուրդ մուսուլմանների դեմ մարտեր էին մղում Սասունում, Տարոնում և Վասպուրականում։
«Մարտական հրահանգները» և Օզանյանի ռազմավարությունը
1906 թվականին Ժնևում Օզանյանը հրատարակել է «Մարտական հրահանգներ» ձեռնարկը պարտիզանական պատերազմի մասին։ Գրքում նա գրել է, որ երկրի ռազմական խորհուրդը պետք է բաղկացած լինի գիտակից մարդկանցից, ովքեր փորձ ունեն և անցել են մարտական գործողությունների միջով։ Անդրանիկն իր գործը նվիրել է մարտի դաշտում զոհված կամ դավաճանաբար զոհված իր ընկերներին։
«Չհետամտել իմանալու զինվորական խորհրդի գաղտնիքները, քանի որ ձեզ վերաբերած խնդիրները կհայտնեն, իսկ ձեզի չվերաբերածն իրենց մեջ կպահեն: Իրար վիրավորական խոսքեր չասել: Եթե պատահի այդպես դեպքեր, խռով չի մնալ,այլ կես ժամ չանցած՝ հաշտվիլ: Եթե ձեր խռովությունը մեկ օր տևի, դուք արժանի չեք լինի հեղափոխականը անունը կրելուն»,- ասվում է հրահանգում։
Գրքում Օզանյանն ընդգծել է նախնական պատրաստության, զենքի, բարձր բարոյականության կարևորությունը։ Նա մանրամասն նկարագրել է թշնամուն ջախջախելու տասնյակ ռազմավարություններ, որոնք ինքն է կիրառել, և որոնք հետագայում կիրառել են իրեն հետևած ֆիդայիները։
Հայ հրամանատարի սխրանքները Բալկանյան պատերազմում
1912 թվականին Անդրանիկը հայ կամավորներից կազմակերպել է վաշտ, որը մտել է բուլղարական բանակի աշխարհազորի կազմի մեջ։ Հայ ռազմիկները հերոսություն են ցուցաբերել տասնյակ մարտերում։ Բուլղարական հրամանատարությունը բարձր է գնահատել հայկական վաշտի մասնակցությունն Առաջին Բալկանյան պատերազմին։
Անդրանիկի կամավորական ջոկատը կովկասյան ռազմաճակատում
Առաջին աշխարհամարտն սկսվելուն պես Անդրանիկը շտապել է Կովկաս։ 1914թ. օգոստոսին Թիֆլիսում նա հանդիպել է Կովկասյան ռազմական շրջանի զորքերի գերագույն հրամանատար Միշլաևսկուն ու հայտնել Թուրքիայի դեմ պատերազմին մասնակցելու պատրաստակամության մասին։ Անդրանիկին հանձնարարվել է ձևավորել և գլխավորել առաջին հայկական կամավորական գունդը։ Այդ գնդի գլուխ կանգնած՝ Անդրանիկը անհավասար մարտեր է մղել թուրքական զորքերի դեմ, Կովկասյան ռազմաճակատում՝ Օսմանյան կայսրության վերահսկողության տակ գտնվող հայկական Վան, Բիթլիս և Մուշ քաղաքների ազատագրության համար մղվող մարտերում։
1915 թվականի ապրիլին հայերի նկատմամբ հալածանքները վերածվել են Հայոց ցեղասպանության։ Այս պայմաններում Անդրանիկի գունդը ծանր պաշտպանական մարտեր է մղել Էրզրումի ուղղությամբ՝ ապահովելով հարյուր հազարավոր փրկված հայերի, հույների ու ասորիների նահանջը, որոնք ռուսական զորքի նահանջից հետո կրկին մահացու վտանգի մեջ էին։ Թուրքիայի կողմից Կովկասի մեծ մասի զավթման ու Արևելյան Հայաստանում ցեղասպանության կրկնության վտանգը թվում էր գրեթե անխուսափելի։ Սակայն 1918 թվականի մայիսի 16-18-ը Վորոնցովկա ավանի մոտակայքում գեներալ-մայորի կոչման արժանացած Անդրանիկի դիվիզիան անպատմելի ջանքերով զսպել է օսմանյան զորքերին և նրանց արբանյակներին։
Թշնամուց նախաձեռնությունը վերցնելով՝ զորավարը մարտեր է մղել Ղարաքիլիսայի ուղղությամբ։ 1918 թվականի մայիսի 25-28-ը ծավալված Լոռու ճակատամարտում, որը մեծապես ճակատագրական էր ոչ միայն Հայաստանի համար, այլև ամբողջ Կովկասի, Անդրանիկը վիժեցրել է Դիլիջանի ուղղությամբ թուրքական զորքերի գլխավոր հարձակումը, որոնք ջանում էին Դիլիջանով դուրս գալ դեպի Բաքու։
Սյունիքը Հայաստանի կազմում պահելու պայքարը
Անդրանիկը վիթխարի դեր է խաղացել Զանգեզուրի պաշտպանության գործում։ Մարտերի ընթացքում թուրքական զորքերի մինչև 40 տոկոսն ուղղվել էր Զանգեզուր՝ Անդրանիկի դեմ։ Երբ նորակազմ կովկասյան հանրապետությունների ղեկավարները, դեռևս 1918 թվականի հունվարին դիմել էին թուրքական կառավարությանը՝ պատրաստակամություն հայտնելով նստել բանակցությունների սեղանի շուրջ, ի պատասխան լսել էին, որ Թուրքիային իրենց կարծիքը չի հետաքրքրում, նրան հուզում է միայն այն, թե այդ առիթով ինչ է մտածում զորավար Անդրանիկը, ինչը լիովին տրամաբանական էր, քանզի հենց Անդրանիկի զորքերն էին մնում թուրքերի կողմից Կովկասի գրավման հիմնական խոչընդոտը։
1918թ. ապրիլի 10-ին Ալեքսանդրապոլում կազմավորվել էր Հայկական առանձին հարվածային զորամասը, որի հրամանատարն էր Անդրանիկը։ Զորամասն ուներ շուրջ 1400 զինվոր ու սպա՝ բոլորն էլ Արևմտյան Հայաստանից։ Դժգոհ լինելով 1918թ. հունիսին Բաթումում կնքված հայ-թուրքական հաշտությունից՝ Անդրանիկն իր զինվորների ու հազարավոր գաղթականների հետ շարժվում է դեպի Պարսկաստան՝ Միջագետք անցնելու մտադրությամբ, սակայն ճանապարհին բախվում է թուրքական զորքի հետ և նահանջում Կապան։ Նժդեհի հետ համատեղ կազմակերպված պաշտպանության շնորհիվ Սյունիքը մնացել է Հայաստանի կազմում։
Անդրանիկը բանակցություններ էր վարել Ղարաբաղի առաջնորդների հետ՝ անհրաժեշտության դեպքում օգնության հասնելու համար։ 1918թ. աշնանը թուրքերը հաստատվել էին Շուշիում, նորաստեղծ Ադրբեջանի իշխանություններն անգլիացիների աջակցությամբ պահանջում էին ընդունել իրենց գերիշխանությունը, իսկ Ղարաբաղ հասնելու Անդրանիկի փորձերը հաջողությամբ չեն պսակվել։
Գործունեությունը Սփյուռքում և ազդեցությունը Միացյալ Նահանգների հայ համայնքի վրա
1919 թվականին Օզանյանն այցելել է Միացյալ Նահանգներ՝ Ցեղասպանությունից փրկված հայ գաղթականների համար դրամահավաք կազմակերպելու և հավաքել է 500,000 դոլար, որն այսօր համարժեք է մոտ 7 մլն դոլարի։ Շուտով նա վերջնականապես տեղափոխվում է ԱՄՆ և հաստատվում Ֆրեզնոյում, որտեղ այդ ժամանակ մեծ հայկական համայնք կար։ Անդրանիկը կարևոր դեր է խաղացել ԱՄՆ-ի հայկական սփյուռքի կազմակերպչական կյանքում։
1919 թվականի դեկտեմբերին The Washington Post թերթը գրել էր. «Զորավար Անդրանիկը կանգնած է հայկական հերոսականության գագաթին։ Հայերն ամենուր նրան ցնծությամբ են դիմավորում։ Նրանք մեծ ուշադրությամբ ու հիացմունքով են ունկնդրում նրա յուրաքանչյուր խոսքը։ Իսկ նա՝ այդ զինվորը, որը ցարական Ռուսաստանի կործանումից հետո անհավասար մարտեր էր վարում թուրքական բանակի դեմ, ունի ասելիք։ Այժմ նրա խոսքերը նույնքան հատու են, որքան նրա սուրը»։
Հայազգի ամերիկացի գրող Վիլյամ Սարոյանն Անդրանիկին նկարագրել է որպես դեմքի խիստ, բայց բարի արտահայտությամբ մարդ։ «…Հայերեն խոսել ես չսովրեցա, մինչև որ մեծ մայրս մեր տուն եկավ ու ամեն առավոտ երգեց զինվոր Անդրանիկի մասին, և մինչև օրս ես գիտցա, թե ան հայ մըն էր, լեռնական գեղջուկ մը, որ սևաթույր ձի մը հեծած՝ ափ մը մարդոցով կը կռվեր թշնամիների դեմ…»,- գրել է Սարոյանը։
Զորավար Անդրանիկի վախճանը
Անդրանիկը մահացել է 1927 թվականի օգոստոսի 30/31-ին, ԱՄՆ Չիքո (Սակրամենտոյի մոտ) քաղաքի առողջարանային համալիրում՝ սրտի կաթվածից և սեպտեմբերին թաղվել է Ֆրեզնոյի «Արարատ» գերեզմանատանը։ 1928 թվականի հունվարին նրա աճյունը փոխադրվել է Փարիզ և վերաթաղվել Պեր-Լաշեզ գերեզմանոցում։ Չնայած իր կտակին, որով Օզանյանը խնդրում էր իրեն հուղարկավորել հայրենիքում, Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունները չկատարեցին նրա ցանկությունը։ Նրա մասունքները Հայաստան են տեղափոխվել միայն 2000 թվականին և ամփոփվել Երևանի «Եռաբլուր» պանթեոնում։
Զորավար Անդրանիկը մահվանից ժամեր, առաջ դիմելով տիկնոջը, բացականչել էր. «Նվարդ, մահվանս համար չեմ ցավում, ցավում եմ, թե որքան ուրախ պիտի լինեն թուրքերը։ Ախ, եթե մի անգամ էլ պատեհություն ունենայի… Մահս չեմ հոգար, այլ գործս, որ կիսատ մնաց…»։
Ժառանգությունը և հիշատակի պահպանումը
Երբ մի անգամ Անդրանիկին հարցրել են, թե որո՞նք են իր կյանքի ամենատխուր պահերը, նա պատասխանել է, որ առաջինը զավակի մահվան լուրը լսելն էր, երկրորդը՝ Գևորգ Չաուշի։
Անդրանիկ Օզանյանը համարվում է հայոց ազատագրական պայքարի խորհրդանիշ։ Նրա անունով կոչվել են փողոցներ, հրապարակներ և հուշարձաններ Հայաստանում և Սփյուռքում։
Զորավարի հայտնի մտքերից և ասույթներից
«Ազատությունն առանց պայքարի չի տրվում»։ Այս խոսքը արտացոլում է Անդրանիկի պայքարի ոգին և նրա համոզմունքը, որ հայ ժողովուրդը պետք է պայքարի իր իրավունքների համար։
«Հայ ժողովուրդն իր զենքով պետք է ապահովի իր ապագան»։ Նա մշտապես շեշտում էր, որ հայ ժողովուրդը պետք է ունենա ինքնապաշտպանության կարողություն և չվստահի միայն դիվանագիտական լուծումներին։
«Մենք մեր հողից դուրս հայրենիք չենք կարող ունենալ»։ Անդրանիկը խորապես կապված էր հայկական հողերի հետ և հավատում էր, որ հայ ժողովուրդը պետք է մնա և զարգանա իր պատմական հայրենիքում։
«Ինձ համար ամենամեծ պատիվն իմ ժողովրդի ազատությունն է»։ Այս խոսքն արտահայտում է նրա անձնական նվիրումը ազգային-ազատագրական պայքարին։
