«Անկոտրում կամքի դրսևորում». Առաջին Հանրապետության դասերը հայոց պետականության համար

107 տարի առաջ այս օրը՝ 1918 թվականի մայիսի 28-ին, Սարդարապատի, Բաշ-Ապարանի և Ղարաքիլիսայի հերոսամարտերից հետո հռչակվեց Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունը: Հանրապետությունը հիմնադրվել է հայերի համար ծանրագույն ժամանակաշրջանում և գոյատևել է ընդամենը երկու տարի։ Չնայած կարճ կյանքին՝ Առաջին Հանրապետության դերը հայոց պետականության վերականգնման գործում չի կարելի թերագնահատել: Հայաստանը պետական համակարգի հենասյուների իսպառ բացակայության պայմաններում, թեկուզ կարճ ժամանակով, կարողացավ իր տեղն զբաղեցնել համաշխարհային պատերազմով պատռված աշխարհի քարտեզի վրա։

«Մայիսի 28-ը մեր պատմության մեծագույն տոնն է։ Հեռու չէ այն օրը, երբ մայիսի 28-ը նշվելու է որպես համընդհանուր, աներկբա ազգային տոն, որի առջև յուրաքանչյուր հայ պետք է ակնածանքով խոնարհվի»,- ասել է առաջին վարչապետ Հովհաննես Քաջազնունին։

Armenia Today-ը պատմում է, թե ինչպես ընդամենը երկու տարվա ընթացքում Առաջին Հանրապետությունը դրեց հայոց պետականության հիմքերը և առանցքային հարցերում նախանշեց ապագա քաղաքական էլիտաների զարգացման ուղիները:

Սով, համաճարակներ, փախստականներ. ինչպե՞ս ծնվեց Հայաստանի Հանրապետությունը

Հայաստանն անկախություն հռչակեց ժողովրդի համար ծանրագույն պայմաններում: Օսմանյան կայսրության կողմից իրականացված ցեղասպանության հետևանքով Արևմտյան Հայաստանի բնակչությունը բնաջնջվեց իր բուն հողում: Վերապրածները վտարվեցին հայրենիքից կամ սփռվեցին աշխարհով մեկ։ Արևելյան Հայաստանը լեփ-լեցուն էր հարյուր հազարավոր փախստականներով, երկրի տնտեսությունն անկում էր ապրում, մոլեգնում էին սովն ու համաճարակները։ Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունը հռչակվեց Անդրկովկասյան Դեմոկրատական Ֆեդերատիվ Հանրապետության փլուզումից երկու օր անց (այն լուծարվեց 1918 թվականի մայիսի 26-ին): Արդեն մայիսի 28-ին Թիֆլիսում (ներկայումս՝ Թբիլիսի – խմբ․) Հայոց Ազգային խորհուրդն ընդունեց հռչակագիր, որում ասվում էր.

«1918 թվականի մայիսի 28-ը՝ Հայաստանի Առաջին Հանրապետության հիմնադրումը, հայ ժողովրդի բազմադարյա պատմության փառահեղ էջերից մեկն է։ Դա հայ ժողովրդի հերոսական ոգու, կենսունակության, արժանապատվության և անկոտրում կամքի դրսևորումն է՝ ապրելու ազատ և անկախ։ Այս իրադարձությունը դարձավ շրջադարձային պահ, որը մեծ ազդեցություն ունեցավ հայ ժողովրդի հետագա պատմության ընթացքի վրա»։

Երկրորդ վարչապետ Ալեքսանդր Խատիսյանը (1874-1945), ամփոփելով Առաջին Հանրապետության ժամանակների պետականաշինարարական գործունեությունը, այն բաժանեց երեք փուլի: Պետական և կազմակերպչական կայացմամբ զբաղվել է Հովհաննես Քաջազնունին, քաղաքացիաշինարարական գործընթացներով ինքը՝ Խատիսյանը, իսկ Համո Օհանջանյանի և Սիմոն Վրացյանի կառավարմանը բաժին է ընկել արտաքին և ներքին թշնամիների դեմ պայքարը, որն ավարտվել է 1920-ի դեկտեմբերին՝ Հայաստանի խորհրդայնացմամբ։ Այն ժամանակ Խորհրդային Ռուսաստանի և Թուրքիայի` մի քանի ամիս տևած համատեղ ագրեսիայի արդյունքում Հայաստանի Հանրապետության արևմտյան և հարավ-արևմտյան շրջանները, ներառյալ՝ Կարսը, Արդահանը, Կաղզվանը, Սուրմալուն և Իգդիրը, Արարատ լեռը, հանձնվեցին քեմալական Թուրքիային, իսկ արևելյան շրջանները գրավեցին բոլշևիկները։ Շրջանները բաժանվում են մի քանի մասերի․ Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն, Նախիջևանի տարածաշրջան, Արցախ, Գարդման-Գյանջա (Ադրբեջանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության կազմում) և այլն:

Չնայած դրան՝ առաջին պետական այրերի և ցեղասպանությունը վերապրած հայ ժողովրդի կողմից պետականաշինության երկամյա լարված աշխատանքն արժանի է ոչ միայն հիացմունքի, այլև լուրջ իմաստավորման՝ ինչպես սխալների, այնպես էլ ընդունված գրագետ քաղաքական որոշումների տեսանկյունից:

Դաս առաջին. Հանրապետության ընտրություն և շարժում դեպի ժողովրդավարություն

1918-ի մայիսյան հաղթական ճակատամարտերից և անկախության հռչակումից հետո հայ հասարակական-քաղաքական ուժերի առջև ծառացած էր առանցքային հարց՝ պետական կառուցվածքի ձևի ընտրություն, կառավարման կազմակերպում, ազգային պետականության կայացում և զարգացում: Առաջին քայլը կառավարության ձևավորումն էր։ Նորաստեղծ Հայաստանի Հանրապետությունը կողմնորոշվում էր դեպի նոր ժամանակների եվրոպական քաղաքակրթությանը բնորոշ կառավարչական ինստիտուտներ՝ հաշվի առնելով տեղական պայմաններն ու իրողությունները: Ցարական Ռուսաստանի գավառական համակարգի փոխարեն՝ պատերազմների հետևանքով քայքայված կարգի և ավերված տնտեսության պայմաններում, պետք է ստեղծվեր հանրապետական-դեմոկրատական մոդելի վրա հիմնված պետական ապարատ՝ նոր գաղափարախոսությամբ և նորացված տնտեսական, կրթական և մշակութային կառույցներով։

Կառավարման ձև ընտրեցին հանրապետությունը, որը մերժում էր արիստոկրատիան, միապետությունը, օլիգարխիան և բռնապետությունը: Հանրապետականությունը՝ որպես գաղափարախոսություն, ընդգծում է ազատությունն ու քաղաքացիական արժանապատվությունը: Հետագայում՝ հայկական հարցի ենթադրյալ լուծումից և միացյալ Հայաստանի ստեղծումից հետո, նախատեսվում էր գումարել հիմնադիր ժողով, ընդունել Սահմանադրություն և հիմնել նախագահի ինստիտուտ: Սակայն այդ քայլերը չիրականացան՝ ժամանակի սղության և քաղաքական իրավիճակի անբարենպաստ զարգացման պատճառով։ Հանրապետական պետականության արժեքները լիովին չեն կորել նույնիսկ խորհրդային շրջանում: Չնայած խորհրդային համակարգի ավտորիտարիզմին, սոցիալիստական Հայաստանի առաջին տարիներին իշխանության եկած շատ գործիչներ՝ հայ կոմունիստները, ձգտում էին պահպանել առաջին հանրապետությունից ժառանգած քաղաքական կազմակերպման և մշակութային ինքնավարության որոշակի սկզբունքներ։

Կենտրոնացված կառավարման գաղափարախոսությամբ ընդհատված հանրապետական այդ թիկունքն իր երկրորդ շունչն ստացավ Երրորդ Հանրապետության անկախության տարիներին։ Ժամանակակից Հայաստանը մեծապես ժառանգել է Առաջին Հանրապետության ինստիտուցիոնալ և գաղափարական ուղենիշները, մասնավորապես՝ կառավարման հանրապետական ձևի ընտրությունը, քաղաքացիական իրավունքների գերակայությունը և ժողովրդավարական հիմունքներով պետություն կառուցելու փորձը։

Դաս երկրորդ. Ազգային բանակը՝ ինքնիշխանության վահան և խորհրդանիշ

Առաջին Հանրապետության կառավարության գործունեության կարևորագույն ուղղություններից էին սեփական ազգային բանակի ստեղծումը և պետության պաշտպանության ապահովումը: Նախարարների կաբինետի որոշմամբ՝ կամավորական և ֆիդայական (պարտիզանական) ջոկատները լուծարվեցին։ Մասնավորապես, դա վերաբերում էր գեներալ Անդրանիկ Օզանյանի հրամանատարությամբ համախմբված ջոկատին։

Կառավարության հետ ունեցած տարաձայնությունների պատճառով 1919 թվականի գարնանը նա զենքը հանձնեց կաթողիկոսին և ընդմիշտ հեռացավ Հայաստանից։ 1919-ի հունվարին՝ Անդրկովկասից թուրքական զորքերի դուրսբերումից և հայ-վրացական պատերազմի ավարտից հետո, սկսվեց մասնակի զորացրումը։ Փոխարենը զորակոչվել են 20-25 տարեկան քաղաքացիներ։ 1919 թվականի սեպտեմբերին ընդունված օրենքի համաձայն՝ նախագիծը տարածվում էր նաև Արևմտյան Հայաստանից եկածների վրա։ Հանրապետության զինված ուժերն աստիճանաբար համալրվել են անձնակազմով, սպառազինությամբ և նյութատեխնիկական միջոցներով: Արդեն 1920 թվականի հունվարին բանակի թիվը կազմում էր 25 000 մարդ, իսկ աշնանը՝ հայ-թուրքական պատերազմի թեժ պահին, այդ թիվը կազմում էր մոտ 40 000։ Զորքերի կազմում էին 33 գեներալ, ավելի քան 2000 սպա, այդ թվում՝ ավելի քան 60 գնդապետ, ինչպես նաև փորձառու ռազմական առաջնորդներ։

Ազգային անվտանգության ապահովման նպատակով ռազմաքաղաքական համակարգում կարևոր տեղ են զբաղեցրել հատուկ ծառայությունները՝ հետախուզությունը և հակահետախուզությունը: Քայլեր են ձեռնարկվել ռազմական, քաղաքական-դիվանագիտական, տնտեսական և գիտատեխնիկական ոլորտներում նրանց աշխատանքների կազմակերպման և համակարգման ուղղությամբ: Աջակցությունն ապահովվում էր նաև կուսակցական կառույցների միջոցով։ Խորհրդարանում գործում էր ռազմական հանձնաժողով՝ Ռուբեն Տեր-Մինասյանի նախագահությամբ։ Նրա հիմնական աշխատանքը կապված էր զինված ուժերի ամրապնդման և զարգացման հետ։

Հանրապետության իշխանությունները ռեսուրսներ չեն խնայել բանակ ստեղծելու համար, ինչը երևում է կառավարության և խորհրդարանի կողմից հատկացված ֆինանսական հատկացումներից: Վարչապետ Խատիսյանի վկայությամբ՝ պետական բյուջեի մեծ մասը ծախսվել է հենց բանակի և պաշտպանության կարիքների համար: Ֆինանսավորումն ուղղվել է ոչ միայն զորքերի մատակարարմանը, այլև զինամթերքի սեփական արտադրության կազմակերպմանը, որպեսզի կախված չլինի արտաքին մատակարարումներից։ Այսպես, 1919 թվականի աշնանն իշխանությունները 6 մլն ռուբլի հատկացրին փամփուշտների պատրաստման և սարքավորման արհեստանոց ստեղծելու համար, իսկ մեկ այլ օրենքով՝ 2,1 մլն ռուբլի Ալեքսանդրապոլում (այժմ՝ Գյումրի- խմբ.) հրետանային արհեստանոցներ կազմակերպելու և հագեցնելու համար։ Պատմությունը ցույց է տալիս՝ անվտանգության պայմաններում ապրում է այն ժողովուրդը, որն ունի կարգապահ և մարտունակ բանակ, ինչն արդիական էր հարյուր տարի առաջ և այդպես էլ մնում է առայսօր։

Դաս երրորդ. ճգնաժամից կարելի է դուրս գալ ուժեղ ձեռքի և ազգի միասնության միջոցով

Նոր ձևավորված անկախ Հանրապետությունը կառավարելիս անհրաժեշտ էր հաշվի առնել այն ժամանակվա աշխարհաքաղաքական բարդ իրավիճակը՝ Ցեղասպանություն վերապրած ժողովուրդ, դեռևս շարունակվող համաշխարհային պատերազմ, գրեթե բոլոր կողմերից թշնամական օղակով շրջապատված ոչ մեծ հողակտոր, բնական և ֆինանսական ռեսուրսների խիստ պակաս, համաճարակներ, սով, ավերածություններ և այլ աղետներ։ Հենց այսպիսի կոշտ պայմաններում էին դրվում պետականության հիմքերը։ 1918 թվականին հետպատերազմյան Երևանում կառավարության կազմում ընդգրկվեց Արամ Մանուկյանը, որը շուրջ երկու ամիս կատարում էր հանրապետության ղեկավարի պարտականությունները։

1918 թվականի օգոստոսի 29-ին Հայաստանի խորհուրդը Մանուկյանի առաջարկով ընդունեց նրա առաջարկած «մասնավոր սեփականության զենք-զինամթերքի ազգայնացման մասին» օրենքը։ Անկախության սկզբնական շրջանում երկրում հանցավորության մակարդակը հասավ զգալի չափերի, որոնց թվում էին սպանությունները և զենքի ապօրինի տարածումը։ Գյուղերում բնակչության մի մասը խուսափում էր հարկեր վճարելուց։ Մանուկյանը մասնավոր զենք-զինամթերքի ազգայնացումը հիմնավորում էր նրանով, որ եթե նախկինում ժողովրդի սպառազինությունն անհրաժեշտ էր և ծառայում էր ինքնապաշտպանության նպատակներին, ապա այժմ անձի անձեռնմխելիության ապահովումը, սեփականության և այլ իրավունքների պաշտպանությունը դարձել են պետական իշխանության անմիջական պարտականությունը։ Նա ամեն կերպ ձգտում էր կարգապահել ենթականերին և նրանց մեջ սերմանել բիզնեսի նկատմամբ պետական մոտեցում: Մանուկյանը նաև կարևորում էր գործավարության հայերեն թարգմանությունը։ Նրա առաջարկով ՀՀ կառավարությունը սեպտեմբերի 14-ի նիստում ընդունել էր որոշում, համաձայն որի՝ նոյեմբերի 1-ից հեռագրերը պետք է փոխանցվեին ոչ միայն ռուսերեն, այլև հայերեն: Նա առանձնահատուկ հոգատարությամբ և ուշադրությամբ էր վերաբերվում որբերին՝ ժողովրդին հորդորելով օգնել և միասնական ջանքերով փրկել նրանց:

Հայաստանի Հանրապետության գոյության ընթացքում երկրի իշխանությունները ևս մի քանի քաղաքական քայլեր են ձեռնարկել հասարակության մասնատվածությունը հաղթահարելու նպատակով: Դրանցից գլխավորը Միացյալ Հայաստանի անկախության մասին 1919 թվականի մայիսի 28-ի ակտն էր։ Այդ նպատակին հասնելու համար անհրաժեշտ էր առաջ քաշել և հռչակել մեկ համազգային գերխնդիր, որն էլ դարձավ Միացյալ Հայաստանի գաղափարը։ Այն իրականացնելու համար պահանջվում էր հզորացնել հանրապետությունը, որի շուրջ պետք է միավորվեին հայկական մյուս բոլոր հողերը։ Ընդ որում՝ Միացյալ Հայաստան ասելով նկատի ունեին ոչ միայն միասնական հայկական պետության ստեղծումը, այլև արևմտահայ և արևելահայ հողերի միասնության ապահովումը։ Հենց այս գաղափարն է հիմք հանդիսացել Առաջին Հանրապետության իշխանությունների քաղաքական ծրագրի համար։

Դաս չորրորդ. միջազգային ճանաչման ձգտումը չի հակասում Միացյալ Հայաստան ստեղծելու ազգային գաղափարին

Կառավարության առջև ծառացած առաջնային խնդիրներից մեկն այլ պետությունների հետ դիվանագիտական կապերի հաստատումն էր և երկրի միջազգային ճանաչման հասնելը: Որքան էլ զարմանալի է, Թուրքիան ճանաչել է Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունը։ Սակայն կողմերի միջև ուղղակի երկկողմ հարաբերություններ չեն հաստատվել։ Ճանաչումն, ըստ էության, ձևական էր։ Երկու տարվա ընթացքում Հայաստանը դիվանագիտական հարաբերություններ է հաստատել աշխարհի շուրջ 40 պետության հետ։ Դիվանագիտական ներկայացուցչություններ են բացվել Թիֆլիսում, Թեհրանում, Փարիզում, Հռոմում, Վաշինգտոնում, Տոկիոյում, Կիևում, Կրասնոդարում և այլ քաղաքներում: 1920-ի հունվարին Անտանտի տերությունների Գերագույն խորհուրդը դե ֆակտո ճանաչեց Հայաստանի Հանրապետությունը: Հայաստանը պատրաստվում էր անդամակցել ժամանակի ամենահեղինակավոր միջազգային կազմակերպությանը՝ Ազգերի լիգային։ Սակայն 1920 թվականի վերջին անկախության կորստի և խորհրդայնացման արդյունքում այդ հարցը հանվեց օրակարգից։

Իշխանությունները ձգտում էին միջազգային ճանաչման միջոցով բարենպաստ արտաքին քաղաքական միջավայր ստեղծել ոչ միայն Հայկական հարցի լուծումն առաջ մղելու, այլև արտերկրից ֆինանսատնտեսական օգնություն ստանալու համար՝ երկրի ներսում ծանր սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը մեղմելու, ինչպես նաև մերձավոր հարևանների հետ հարաբերությունները կարգավորելու նպատակով։

Առաջին Հանրապետության ստեղծումը համընկավ Մուդրոսի զինադադարի կնքման հետ (1918-ին հոկտեմբերի 30), որը հայերին պատմական հողերի միավորման հույս տվեց։ Սակայն դրան հաջորդած պայմանագրերը հանգեցրին Հայկական հարցի փաստացի փակմանը։ Մուդրոսի զինադադարի 62-րդ հոդվածում հատուկ ուշադրություն էր դարձվում հայկական տարածքներին, որոնք պետք է անցնեին դաշնակիցների վերահսկողության տակ։

Դա դարձավ այն առանցքային կետերից մեկը, որով հայերը հույս ունեին ստանալ միջազգային հանրության աջակցությունը։ Զինադադարի շրջանակներում Օսմանյան կայսրությունը համաձայնում էր արևելյան տարածքների ապառազմականացմանը, ներառյալ՝ հայաբնակ շրջանները։ Վանի, Էրզրումի և Բիթլիսի նման տարածքները ժամանակավորապես գրավվել էին դաշնակիցների կողմից, ինչը հայերին պատմական հողերի վերականգնման հույս էր ներշնչել։ Մուդրոսի զինադադարի շրջանակներում Հայկական հարցի լուծման կարևորագույն ասպեկտներից էր փաստաթղթում Օսմանյան կայսրության սահմաններում հայկական ինքնավարության ստեղծման մասին դրույթի ներառումը՝ դաշնակից տերությունների կողմից այն «պաշտպանելու» իրավունքով։ Իրականում՝ զինադադարի ստորագրումից հետո հայերը հույս ունեին ստեղծել անկախ հայկական պետություն։ Սակայն արևմտյան դաշնակիցները չկարողացան ամուր կայունություն ապահովել տարածաշրջանում և կատարել հայերին պաշտպանելու իրենց բոլոր պարտավորությունները։

Հայկական հարցն առաջ մղելու նպատակով Եվրոպա էր ուղարկվել կառավարական պատվիրակություն՝ Ավետիս Ահարոնյանի գլխավորությամբ։ Ավելի վաղ Եվրոպայում արդեն գործում էր Ազգային պատվիրակություն՝ Պողոս Նուբար փաշայի գլխավորությամբ։ 1920 թվականի օգոստոսի 10-ին Առաջին համաշխարհային պատերազմի հաղթող երկրների և Օսմանյան կայսրության միջև կնքվեց Սևրի պայմանագիրը: Ըստ այդմ՝ հայերը պետք է անկախ պետություն ստանային այն տարածքում, որը ներառում էր Արևմտյան Հայաստանի մասերը (նախկին Օսմանյան Վանի, Էրզրումի, Բիթլիսի, Կարսի Նահանգները)։ Պայմանագիրը նախատեսում էր նաև հայկական պետության գոյության միջազգային երաշխիքներ։ Սակայն Սևրի պայմանագրի ստորագրումից հետո Թուրքիայում սկսվեց Քեմալ Աթաթուրքի գլխավորած շարժումը, որը հայտնի է որպես թուրքական Անկախության պատերազմ (1919-1923)։ Այդ պայքարի ընթացքում նրանք հասան Սևրի պայմանագրի շատ դրույթների վերացմանը և 1923 թվականի հուլիսի 24-ին Լոզանի պայմանագրի կնքմանը, որում Օսմանյան կայսրության տարածքներում հայկական պետության ստեղծման մասին դրույթներ այլևս չկային։ Դաշնակիցների կողմից հայերին խոստացված Արևմտյան Հայաստանը չի օտարվել Թուրքիայից, և նրա ապագայի հարցը փաստացի փակվել է։ Այսպիսով՝ դիվանագիտական կապեր հաստատելով՝ կառավարությունը ձգտում էր ապահովել հանրապետության համակողմանի միջազգային ճանաչումը, նպաստել հայկական հարցի լուծմանը, ամրապնդել առևտրատնտեսական հարաբերություններն այլ պետությունների հետ, մի խոսքով՝ Հայաստանի Հանրապետությունը դարձնել կենսունակ և լիիրավ պետություն։

Դաս հինգերորդ. անկախությունից հետո անգամ չպետք է հրաժարվել հակամարտության գոտիներում սեփական շահերի պաշտպանության պայքարից

Անկախության հռչակումից հետո Հայաստանի Հանրապետության առջև կանգնեցին երկու ռազմավարական նշանակություն ունեցող հարցեր․ սահմանների ընդլայնում և հայրենադարձություն։ Մասնավորապես, խոսվել է հետևյալի մասին՝ Հայաստանի վերահսկողությանը վերադարձնել այնպիսի տարածքներ, ինչպիսիք են Լեռնային Ղարաբաղը, Զանգեզուրը, Կարսը, Շարուրի և Նախիջևանը: Սակայն Բրիտանական հրամանատարությունն Անդրկովկասում վարում էր երկակի քաղաքականություն։ Հայերին մեղադրելով ռուսամետ լինելու մեջ՝ իրականում Բրիտանիան հովանավորվում էր թյուրքական տարածաշրջանի համայնքների կողմից։

Հատկապես սուր մնաց Արցախի, Զանգեզուրի և Նախիջևանի հարցը: Կարգավորման հարցում էական խոչընդոտ էր դարձել բրիտանական հրամանատարության կողմից անցկացվող կուրսը։ Հենց անգլիացիների նախաձեռնությամբ 1918 թվականի աշնանը կասեցվեց գեներալ Անդրանիկի հարձակումը Շուշիի վրա։ Նույն տարվա վերջից Զանգեզուրը գտնվում էր հայերի փաստացի վերահսկողության տակ, իսկ 1919 թվականի մարտից՝ Հայաստանի Հանրապետության կողմից նշանակված մարզպետ Արսեն Շահմազյանի կառավարման ներքո։

Սակայն բրիտանացիների պահանջով Զանգեզուրից Անդրանիկի հեռանալուց հետո իրավիճակը տարածաշրջանում կրկին կտրուկ սրվեց։ Ադրբեջանը, թուրք սպաների և էմիսարների ակտիվ աջակցությամբ, կարողացավ ժամանակավորապես գրավել Շարուրն ու Նախիջևանը՝ օղակի մեջ վերցնելով Զանգեզուրը։ Այս պայմաններում նրա պաշտպանությունը ձեռք բերեց ռազմավարական նշանակություն։ Այն մնաց Հայաստանի և Արցախի միակ կապող օղակը։ Սյունիքը գրավելու ադրբեջանական զորքերի փորձերը բազմիցս կրկնվել են, բայց ամեն անգամ նրանք բախվել են հայ բնակչության կատաղի դիմադրությանը և նահանջել մեծ կորուստներով։ Արցախա-սյունյաց մարտերի թեժ պահին՝ 1919-ի օգոստոսին, երկրում իշխող ՀՅԴ Բյուրոյի որոշմամբ Սյունիք է ուղարկվել փոխգնդապետ Գարեգին Նժդեհը (Տեր-Հարությունյան), որը երկու տարի ղեկավարել է տարածաշրջանի ժողովրդի հերոսական ինքնապաշտպանությունը: 1918-1921 թվականներին այդ պայքարի հաղթական փորձը լավագույն հաստատումն էր այն գաղափարի, որ ազատություն և անկախություն ոչ թե ստանում, այլ նվաճում են։

1920 թվականի գարնանը Հյուսիսային Կովկասի և Ադրբեջանի բոլշևիզացիան, ինչպես նաև Հայաստանի անմիջական սահմանների մոտ բոլշևիկյան սպառնալիքի ուժեղացումն ստիպեցին Հանրապետության կառավարությանը, արձագանքելով Խորհրդային Ռուսաստանի ներկայացուցիչների առաջարկին, բանակցություններ սկսել Մոսկվայի հետ և դիվանագիտական ճանապարհով կարգավորել փոխադարձ հարաբերությունները՝ ստորագրելով բարեկամության պայմանագիր։ Այդ նպատակով 1920 թվականի մայիսին Մոսկվա է մեկնել Լևոն Շանթի գլխավորած պատվիրակությունը։ Սակայն բանակցությունները, գործնականում, դրական արդյունք չտվեցին, քանի որ արդեն գոյություն ուներ թուրք-բոլշևիկյան դաշինքը։ Խորհրդային կառավարությունը «հեղափոխական Թուրքիան» նախընտրեց Հայաստանից, որին ընկալում էր որպես «միջազգային իմպերիալիզմի գործակալ»։

Նույնիսկ այն բանից հետո, երբ բանակցությունները տեղափոխվեցին Երևան և շարունակվեցին այնտեղ, դրանց արդյունքները նույնքան անմխիթար մնացին։ 1920 թվականի հուլիսին, երբ Շանթի պատվիրակությունը դեռ Մոսկվայում էր, Կարմիր բանակի ստորաբաժանումները մուսավաթական քողարկված կազմավորումների հետ միասին սկսեցին հարձակումն Արցախի, Զանգեզուրի և Նախիջևանի վրա։ Այս պայմաններում Լեռնային Ղարաբաղն ու Սյունիքը անհավասար մարտի ելան, որպեսզի պաշտպանեն իրենց անկախությունը թուրք-թաթար-բոլշևիկյան դաշինքի հարձակումից։ Տարածաշրջանում փաստացի իշխանությունը պատկանում էր Հայ ազգային խորհուրդներին։ Լեռնային Ղարաբաղում ազատության և անկախության համար պայքարը ղեկավարում էր Ղարաբաղի հայկական ազգային խորհուրդը, որը 1918 թվականի մայիսից մինչև 1920 թվականի մայիսն անցկացրեց տասը համագումար և հետևողականորեն հրաժարվեց ճանաչել Ադրբեջանի իրավազորությունը՝ ընդհուպ մինչև Ռուսաստանի կոմունիստական կուսակցության (բոլշևիկների) Կենտկոմի Կովկասյան բյուրոյի 1921 թվականի հուլիսի 5-ի տխրահռչակ որոշումը։

Դարավոր հակամարտության երկու փուլերի՝ 1918-1920 թվականների և 1988 թվականից առ այսօր Արցախի իրավական կարգավիճակի հարցում նկատելի զուգահեռները թույլ են տալիս վեր հանել խնդրի միջազգային-քաղաքական կարևոր կողմերը: Ժամանակակից միջազգային իրավունքի տեսանկյունից 1918 թվականին Արցախում օգտագործված ժողովրդավարական ընթացակարգերն ավելի լեգիտիմ էին, քան անդրկովկասյան երեք հանրապետությունների անկախության հռչակման գործընթացները, որոնք հենվում էին համառուսաստանյան հիմնադիր ժողովի և տեղական ազգային խորհուրդների կազմի վրա: Իսկ Արցախում տարածաշրջանի ճակատագիրը որոշում էին ուղղակի քվեարկությամբ ընտրված ժողովրդական ներկայացուցիչների համագումարները։

1918-ի հունիսի 22-26-ը Շուշիում տեղի ունեցավ Արցախի բնակչության լիազոր ներկայացուցիչների առաջին համագումարը, որտեղ Լեռնային Ղարաբաղը հռչակվեց Հայաստանի Հանրապետության անբաժանելի մաս: Համագումարը Ղարաբաղը հռչակեց անկախ վարչաքաղաքական միավոր, ընտրեց Հայոց Ազգային խորհուրդ և 7 հոգուց բաղկացած ժողովրդական կառավարություն։ Դրան հաջորդեց ևս ինը համագումար։ Վերջինը՝ տասներորդը, տեղի է ունեցել 1920-ի մայիսի 28-ին Թաղավարդ գյուղում և հայտարարվել է շրջանի խորհրդայնացման մասին՝ որպես արցախահայության բարձրագույն ներկայացուցչական մարմնի որոշում: Արցախի բնակչության լիազոր ներկայացուցիչների համագումարները կարևոր հանգրվան են դարձել ոչ միայն տարածաշրջանի, այլև ամբողջ Հայաստանի քաղաքական պատմության մեջ: Դրանք նշանավորեցին նոր իրավական և քաղաքակրթական պրակտիկա՝ ժողովուրդների հավասարության և ինքնորոշման իրավունքի սկզբունքների իրականացում, գաղափարներ, որոնք հետագայում արտացոլվեցին ՄԱԿ-ի կանոնադրության մեջ՝ որպես միջազգային հարաբերություններում ժողովրդավարության հիմք: Այդ քաղաքականության շնորհիվ Արցախը շահեկանորեն տարբերվում էր տարածաշրջանում գործող մյուս բոլոր սուբյեկտներից։

Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետության և Արցախի բնակչության ներկայացուցիչների համագումարների կողմից ձևավորված գործադիր մարմինների միջև բանակցությունների վարման փաստը, ներառյալ՝ կողմերի միջև ժամանակավոր համաձայնագրի ստորագրումը, ուղղակի հաստատում է, որ Բաքուն ճանաչել է Արցախը որպես բանակցությունների լիիրավ մասնակից և ինքնորոշման իրավունքով սուբյեկտ: Ներքին գործերի ինքնուրույն կառավարումը, արտաքին քաղաքական մակարդակում արցախահայության ներկայացվածությունն ու ներքին և արտաքին քաղաքականության առանցքային հարցերի շուրջ որոշումների կայացումը ցույց են տալիս, որ 1918-1920 թվականներին Արցախը դե ֆակտո ունեցել է լիարժեք պետական կազմավորման կարգավիճակ՝ վարչաքաղաքական միավոր՝ ինքնիշխանության հիմնական հատկանիշներով։

Դաս վեցերորդ. տնտեսական կայունությունը պետության գոյատևման պայման է

Ձևավորելով երկրի տնտեսական համակարգը՝ Հայաստանի Առաջին Հանրապետության կառավարությունը հիմնվել է ինչպես հայ ժողովրդի բազմադարյա աշխատանքային ավանդույթների, այնպես էլ տնտեսության վարման ժամանակակից, արդյունավետ մեթոդների վրա:

Իշխող Դաշնակցությունը, լինելով եվրոպական տիպի սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցություն, դեմ չէր մրցակցային շուկայական տնտեսությանը։ Այնուամենայնիվ, սեփականության բազմազան ձևերի առկայության դեպքում կուսակցությունը պետությանը կարևոր դեր է հատկացրել առանցքային ոլորտներում՝ ինչպես պետական հատվածի ներկայության, այնպես էլ կարգավորող գործառույթի տեսքով: Վերջինս դիտվում էր որպես անհրաժեշտ գործիք սոցիալական բևեռացումը, յուրացումները և չարաշահումները զսպելու համար։ Պետական ծախսերն ուղղվել են հիմնականում երկու առաջնահերթ ուղղություններով՝ փախստականների և որբերի, ինչպես նաև բանակի և ազգային պաշտպանության կարիքների ապահովում։

Պետական ծախսերի լուսաբանման հիմնական աղբյուրը թողարկումն էր՝ օրական տպագրվում էր մինչև 800 մլն ռուբլի: Հարկային քաղաքականության մեջ փոփոխություններ էին կատարվել: 1919 թվականի հուլիսին Հանրապետությունը տասը տարի ժամկետով 20 մլն դոլարին համարժեք արտաքին փոխառություն էր կնքել։ Նախատեսվում էր թողարկել 10, 25 և 50 դոլար անվանական արժեքով պարտատոմսեր։ Տնտեսական նախաձեռնություններով հանդես էին եկել ինչպես հայ, այնպես էլ օտարերկրյա գործարարները։ Զուգահեռ շարունակվել է հարկային համակարգի բարեփոխումը, սկսվել է հանքարդյունաբերության կազմակերպումը։

Քանի որ Հայաստանը մնում էր հիմնականում ագրարային երկիր, առաջնահերթ խնդիր դարձավ հողային բարեփոխումը և գյուղատնտեսության մեջ կարգուկանոնի հաստատումը։ Ընդունված օրենքի համաձայն՝ հողը ազգայնացվեց և սոցիալ-դեմոկրատական ծրագրերի ոգով փոխանցվեց գյուղացիների օգտագործմանը՝ արտադրական և սպառողական նորմերի հիման վրա: Բարեփոխումն իրականացնելու համար ստեղծվեցին հողային կոմիտեներ։ Հողը դառնում էր համայնքների և տեղական ինքնակառավարման մարմինների սեփականությունը և բացառվում ապրանքադրամային շրջանառությունից. արգելվում էր հողի առքուվաճառքը:

Հանրապետությունում սկսեցին բացվել արհեստանոցներ և գործարաններ՝ օճառագործության, կաշվի, ծխախոտի, ճենապակու, կոնյակի և այլն։ 1919 թվականի վերջին երկրում արդեն գործում էր ծխախոտի հինգ գործարան։ Ազգայնացվեցին Շուստովի կոնյակի գործարանը (այժմ՝ Երևանի «Արարատ» կոնյակի-գինու-օղու կոմբինատ) և մի քանի այլ արդյունաբերական ձեռնարկություններ։ Կոգրիում և Կաղզվանում աշխատել են աղի հանքեր։ Գործարկվել են Ալավերդու և Զանգեզուրի պղնձի հանքերը։ Մշակվել են բազմաթիվ նախագծեր տնտեսական և ինժեներական ոլորտներում։ Ընդերքի ուսումնասիրության համար հատկացվել է 1 մլն ռուբլի: Սահմանվել է 8-ժամյա աշխատանքային օր և ստեղծվել են արհմիություններ: Հայաստանը թողարկել է սեփական արժույթը՝ տպագրված Լոնդոնում։

Սկզբում օգտագործվում էին Անդրկովկասյան կոմիսարիատի և Սեյմի թողարկած թղթադրամները (250, 100, 50, 10, 5 և 1 ռուբլի անվանական արժեքներով), սակայն 1920 թվականի ապրիլից շրջանառության մեջ էին արդեն սեփական հայկական թղթադրամները։ Թղթադրամներից բացի շրջանառության մեջ էին նաև ոսկյա և արծաթյա մետաղադրամներ: Հիմնադրվել էին նաև պետական բանկեր, կազմակերպվել մաքսային մարմինների աշխատանքը։ Այնուամենայնիվ, տնտեսության ամենախոցելի օղակը մնացին ֆինանսները, ինչը սերտորեն կախված էր առևտրից և արդյունաբերական հատվածից: 1919 թվականի երկրորդ կեսից առևտրային գործունեության աշխուժացում էր նկատվել։

Հայաստանն արտահանել է բամբակ, կոնյակ, բուրդ, կաշի, պղինձ, աղ, խոտ և այլ ապրանքներ։ Ներկրվել են նավթամթերք, հացահատիկ, ալյուր, բրինձ, շաքար, ձուկ, օճառ, թեյ, բուսական յուղ, գործվածքներ, ապակի, դեղորայք և այլն։ Հայաստանի Առաջին Հանրապետության տնտեսական քաղաքականությունը սուր ճգնաժամի և ռեսուրսների սղության պայմաններում ամուր հենարան կառուցելու փորձ էր երիտասարդ պետականության համար։ Չնայած հնարավորությունների սահմանափակ լինելուն, կառավարությունը կարողացավ սահմանել սոցիալական սահմանափակումներով բազմաբնույթ տնտեսության սկզբունքներ, սկսեց ագրարային բարեփոխումներ, կազմակերպեց արդյունաբերական արտադրություն և արտարժույթի շրջանառություն: Այս փուլի դասի ուղերձը հասկանալն է, որ կայուն զարգացումը հնարավոր է նույնիսկ արտակարգ իրավիճակներում, եթե ապավինենք պատմական փորձի, ժամանակակից մոտեցումների և ինստիտուցիոնալ ինքնատիրապետման համադրությանը:

Դաս յոթերորդ. մայրաքաղաքի մշակութային և ճարտարապետական վերաիմաստավորումը որպես պետականության և ազգի դրսևորում

Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը հատուկ կարևորություն է տվել շինարարության հարցերին։ Այդ կապակցությամբ 1920 թվականի մայիսի 8-ին հոգաբարձության և վերականգնման նախարարությանը կից ստեղծվել է ճարտարապետական Գլխավոր տնօրինություն՝ ակադեմիկոս Ալեքսանդր Թամանյանի ղեկավարությամբ։

Այս կառույցի հովանու ներքո կատարվել են զգալի աշխատանքներ, այդ թվում՝ կազմվել է Երևան քաղաքի առաջին գլխավոր հատակագիծը։ Միջավայրի տարածական վերակազմավորումը դարձել է ազգային կառուցմանն ու պետության շենացմանը նպաստող կարևոր գործիք։ Հենց այս ըմբռնումից էր բխում Առաջին Հանրապետության ղեկավարությունը 1918-1920 թվականներին։ Երևանը համարվում էր մշակութային նորացման, ինտելեկտուալ որոնման և ազգային ինքնարտահայտման կենտրոն, որտեղ իշխող և մշակութային վերնախավը մշակում էր ազգային վերածննդի ծրագրեր: Քաղաքն ընկալվում էր որպես կենդանի տարածք, որտեղ ձևավորվում է նոր ազգային ինքնություն։

Հաշվի առնելով Հանրապետության ծայրահեղ ծանր վիճակը և սահմանափակ ռեսուրսները՝ Թամանյանի՝ Երևանը վերակառուցելու նախագիծն սկզբում ուտոպիստական էր թվում։ Այնուամենայնիվ, հենց իրականի և երևակայականի հանգույցում է, որ հաճախ ծնվում է նոր իրականություն՝ ավելին, քան սկզբնական բաղադրիչների պարզ գումարը: Այդ իմաստով Երևանը միջնորդ էր դառնում ազգային նոր իրականության ստեղծման գործում։ Այս համատեքստում Երևանը ոչ միայն վարչական կենտրոն էր, այլև առաջին Հանրապետության քաղաքական և մտավոր վերնախավի մշակած ազգային նախագծի օրգանական մաս: Թամանյանն իր աշխատանքը շարունակել է արդեն Խորհրդային Հայաստանի պայմաններում։ Սակայն նրա ճարտարապետական լեզուն, որտեղ հայկական սիմվոլիկան (նուռ, խաղողի ողկույզ և այլն) օրգանապես միահյուսվում է եվրոպական դասական տարրերի հետ, հերքում է Երևանի՝ բացառապես խորհրդային նախագծի մաս լինելու պատկերացումները։ Ընդհակառակը, քաղաքի ճարտարապետությունը հաստատում է նրա խորապես հայկական էությունը և արտահայտում է եվրոպական մշակութային տարածքում ազգի գոյության ձգտումը:

Դաս ութերորդ. կրթությունը՝ որպես ապագա պետության գրավական

Հայաստանի Առաջին Հանրապետության տարիներին զարգացում ապրած բազմաթիվ ոլորտների շարքում հատկապես նկատելի էր առաջընթացը կրթության ոլորտում: 1918-1919 ուսումնական տարում երկրում գործում էր ընդամենը 133 տարրական դպրոց, որտեղ դասավանդում էին 383 ուսուցիչ և սովորում էր 11 136 աշակերտ։ Արդեն 1919-1920 ուսումնական տարում նրանց թիվը հասավ 456 դպրոցի, 1047 ուսուցչի և 41 188 աշակերտի։ Բացի այդ, գործում էր 20 միջնակարգ ուսումնական հաստատություն, որոնցում դասավանդում էր 283 ուսուցիչ, իսկ աշակերտներն ավելի քան 5 հազար էին: Արդեն 1920 թվականի հունվարի 31-ին Ալեքսանդրապոլում (այժմ՝ Գյումրի) բացվեց առաջին հայկական համալսարանը, որն այնուհետ տեղափոխվել է Երևան, որտեղ շարունակել է իր գործունեությունը։

Բացման օրը համալսարանում դասավանդում էր 8 դասախոս, իսկ ուսանողները մոտ երկու հարյուրն էին: Զուգահեռաբար, 1919-ի նոյեմբերին Ղարաքիլիսայում (այժմ՝ Վանաձոր) բացվել է Ժողովրդական համալսարանը, որտեղ դասախոսություններ են կարդացել առողջապահության և հասարակական-քաղաքական կյանքի թեմաներով: 1920-ի աշնան պլաններում էր Երևանում կոնսերվատորիայի, բժշկական և գյուղատնտեսական ֆակուլտետների, Ալեքսանդրապոլի գեղարվեստի ուսումնարանի և Կարսի ռազմական վարժարանի ստեղծումը։

Ձեռք են բերվել 100 հազար ռուբլի արժողությամբ գեղարվեստական նվագարաններ, աջակցել են ժողովրդական թատրոններին, երաժշտական նախաձեռնություններին, աշխատանքներ են տարվել պատմամշակութային ժառանգության պաշտպանության ուղղությամբ, ինչպես նաև ուշադրություն է դարձվել երիտասարդության ֆիզիկական դաստիարակությանը:

2010-ին կառավարությունը որոշեց ընդլայնել իր գործունեությունը: Սկսվեց սկաուտական շարժման ձևավորումը՝ որպես դաստիարակության և կրթության ավելի լայն ծրագրի մաս: Պետությունն անուշադրության չի մատնել նաև մտավոր աշխատանքը. գրողներն ու գիտության գործիչները ֆինանսական աջակցություն են ստացել։ Հեղինակային ստեղծագործությունների հրատարակման համար հատկացվել է 3,2 մլն ռուբլի, նույնքան էլ՝ գիտական և գեղարվեստական գրականության թարգմանությունների համար։ Մշակութային և կրթական այս քաղաքականության մեջ հատկապես կարևոր դեր է խաղացել լուսավորության նախարար Նիկոլ Աղբալյանը։ Այդ ջանքերն արտացոլում էին ոչ միայն արդիականացման ձգտումը, այլև լիարժեք պետական համակարգի կայացումը՝ հստակ ձևավորված ինստիտուտներով, նպատակներով և ռեսուրսներով։ Հայաստանի Հանրապետությունը, չնայած դժվարություններին և արտաքին քաղաքական մարտահրավերներին, դրսևորել է հասուն և ինքնատիպ պետական կառուցվածքի նշաններ:

Մեծ ուշադրություն է դարձվել նաև լեզվական քաղաքականությանը։ Իշխանությունները ձգտում էին հաստատել հայոց լեզուն՝ որպես գործավարության և հաղորդակցության պաշտոնական լեզու բոլոր պետական հաստատություններում և բանակում՝ ինչպես գրավոր, այնպես էլ բանավոր։ Կրթության ոլորտում հայերենը դարձել է հիմնական լեզու բոլոր մակարդակների դպրոցներում դասավանդելու համար։ 1919 թվականի դեկտեմբերի 26-ին այն պաշտոնապես հռչակվել է Հայաստանի Հանրապետության պետական լեզու։ Միևնույն ժամանակ, սկսվել է համակարգված աշխատանք՝ լեզուն ավելորդ փոխառություններից մաքրելու, օտար բառերի համար հայերեն անալոգներ գտնելու կամ ստեղծելու, ժամանակակից գործարար լեզու ձևավորելու ուղղությամբ։

1918-1920 թվականների լեզվական քաղաքականությունը հիմք դրեց պետական լեզվաբանական ռազմավարության հետագա զարգացման համար՝ ինչպես Խորհրդային շրջանում, այնպես էլ 1991-ին անկախություն ձեռք բերելուց հետո: Հայաստանի Հանրապետությունը Լեզվի մասին օրենքն ընդունել է 1993 թվականի ապրիլի 17-ին, որտեղ, ինչպես նաև 20-րդ դարասկզբի քննարկումներում, օգտագործվել է բացառապես «Հայոց լեզու» եզրույթը՝ առանց արևելահայերենի և արևմտահայերենի բաժանման: Սա խոսում է այն մասին, որ այդ շրջանում գերակշռում էր ազգային միասնության գաղափարի վրա հիմնված մտածողությունը՝ մեկ լեզու, մեկ ազգ, երկու հավասար գրական դրսևորումներ։

Ի՞նչ սովորեցրեց Առաջին Հանրապետությունը երրորդին

Մայիսի 28-ից սեպտեմբերի 21-ի՝ Հայաստանի Առաջին և Երրորդ հանրապետությունների հռչակման տարեթվերի միջև գոյություն ունի ոչ միայն պատմական շարունակականություն, այլև խորը հոգևոր կապ:

Նույնիսկ առաջին Հանրապետության անկումից հետո՝ խորհրդային իշխանության 70 տարիների ընթացքում, անկախության ոգին չէր մարել։ Հայաստանում այն ապրում էր հարկադրված լռության մեջ, իսկ Սփյուռքում հնչում էր բաց ու համոզված։ 1991 թվականին անկախության վերածնունդը վառ ապացույցն է այն բանի, որ ինքնիշխանության ձգտումը ոչ մի տեղ չի վերացել։ Հենց դրանում է կայանում հայոց եռագույնի իմաստն ու մայիսի 28-ի խորհուրդը: Առաջին Հանրապետության գլխավոր դասերից մեկը քաղաքական գործիչների անմնացորդ նվիրվածության անհրաժեշտությունն է իրենց գործին։ Գերմարդկային ջանքերով, գրեթե զրոյից, նրանք կարողացան կառուցել իրենց ժամանակի մարտահրավերներին համապատասխանող պետություն։

Ինքնիշխանության այս մոդելը հիմք հանդիսացավ Հայաստանի հետագա գոյության համար՝ նախ ԽՍՀՄ կազմում, ապա՝ Հայաստանի անկախ Հանրապետության տեսքով։ Առաջին Հանրապետության նույնիսկ կարճատև գոյությունն իրենից հետո թողել է կառավարչական ժառանգություն, որն արդիական է նաև մեկ դար անց։ Աշխարհաքաղաքական կոնֆիգուրացիան գրեթե չի փոխվել, իսկ անվտանգության միակ երաշխավորը մնացել է կամքը, համախմբվածությունն ու Հայոց բանակը՝ որպես ժողովրդի հավաքական ուժի արտահայտություն։ Այս դարաշրջանի հիմնական դասը դժվարությունների առջև չընկրկելն է։ Ազգային կամքը ծանրագույն պայմաններում ընդունակ է անելու անհնարինը։ Հատուկ հիշատակման է արժանի դեռևս Առաջին Հանրապետության տարիներին Լեռնային Ղարաբաղի բնակչության գոյատևման և ինքնակազմակերպման համար ինքնուրույն պայքարի փաստը: Դա սոսկ դիմադրության ակտ չէր, այլ քաղաքական սուբյեկտայնության նախահայր, որը հետագայում դարձավ հայոց նորագույն պատմության կարևոր մասը:

Հեղինակ՝ Նարե Ներսեսյան

Թարգմանությունը՝ Աննա Բադալյանի

Armenia Today կայքում հրապարակված հոդվածների հեղինակների կարծիքները կարող են չհամընկնել խմբագրակազմի դիրքորոշման հետ։