Այսօր՝ մարտի 19-ին, լրանում է ազգային և պետական գործիչ, Հայաստանի Առաջին հանրապետության հիմնադիր և ղեկավար Արամ Մանուկյանի (ծնվ. ՝ Սարգիս Հովհաննիսյան) ծննդյան 146-ամյակը: Հենց նրան է հայ ժողովուրդը պարտական 1915թ. Վանի ինքնապաշտպանության կազմակերպմամբ, 1918թ. Սարդարապատի ճակատամարտի ժամանակ Երևանի պաշտպանությամբ և վեցհարյուրամյա ընդմիջումից հետո պետականության հռչակմամբ: Մանուկյանը եկել էր աշխարհին ապացուցելու, որ այո՛, հայերին կարելի է բնաջնջել, եթե նրանք անզեն են, ոչ համախմբված և առանց առաջնորդության, բայց նրանց անհնար է ջախջախել, անհնար է կանգնեցնել հայ հերոսական շարժումը, երբ այն առաջնորդված է ազգի ոգով: Այսպես է Մանուկյանի մասին գրել Հայաստանի ազգային հերոս Գարեգին Նժդեհը։ Մանուկյանի շնորհիվ միայն երեք տարի է, որ կիսում են 1915 թվականի Ցեղասպանությունն ու արդեն 1918 թվականին Հայաստանի անկախության հռչակումը ։ Մանուկյանի անցած ուղին դարձավ հայ ժողովրդի ազատության և անկախության ձգտման խորհրդանիշը, հերոսական պայքարի, գիտակցված նահատակության և անձնուրաց անձնազոհության օրինակ:
Armenia Today-ն առանձնացրել է Մանուկյանի կյանքից կարևոր դրվագներ, որոնք սերտորեն կապված են հայկական տարօրինակ պատմությունների հետ, որոնցում ռազմականացված հասարակական-քաղաքական էլիտայի մտածված ռազմավարությունն ու պետական մտածողությունը հաջողվել է հասնել անկախության և սիրաշահել հիմնական պետություններին: «Մեր ուժը միասնության մեջ է։ Հայ ժողովուրդը պետք է համախմբվի՝ չնայած քաղաքական տարաձայնություններին։ Միայն այդպես մենք կկարողանանք ազատություն ձեռք բերել և վերականգնել մեր հայրենիքը», – ասում էր Մանուկյանը։
Վաղ տարիները՝ որպես պետականաշինության ճանապարհի սկիզբ
Արամ Մանուկյանը ծնվել է 1879թ.մարտի 19-ին Զեյվա գյուղում (այժմ ՝ Սյունիքի մարզի Դավիթ-Բեկ գյուղ): 1903 թվականից Կարսում զբաղվել է զենք, զինամթերք և կամավորական ջոկատներ Արևմտյան Հայաստան տեղափոխելով։ 1904-1908 թվականներին աշխատել է Ռուսաստանից և Իրանից Վան զենքի մատակարարումն ապահովելու ուղղությամբ և կազմակերպել հայկական ինքնապաշտպանական ջոկատներ՝ տեղի բնակչությանը թուրքական զորքերի հարձակումներից պաշտպանելու համար։ Տեղափոխվելով Սև ծովի ափին գտնվող Օրդու քաղաք՝ Մանուկյանն աշխատել է որպես ուսուցիչ՝ շարունակելով օգնությունը հայ համայնքներին և կապ հաստատելով հայ և ռուս հեղափոխականների հետ։ Դրանից հետո նա տեղափոխվել է Ժնեւ, որտեղ ապրել է երկու տարի՝ շարունակելով ակտիվ դիվանագիտությունը, փնտրելով ու կապեր հաստատելով զինակիցների ու ապագա դաշնակիցների հետ։ 1910 թվականին Մանուկյանը վերադառնում է Վան՝ արդեն որպես վասպուրականահայերի փորձառու կազմակերպիչ և ճանաչված առաջնորդ։
Վանի ինքնապաշտպանությունը Մանուկյանի ղեկավարությամբ
1915 թվականի ապրիլին Մանուկյանը կազմակերպել և ղեկավարել է Վան քաղաքի ինքնապաշտպանությունը Հայոց ցեղասպանության ժամանակ: Դիմադրությունն ավարտվեց հաղթանակով, թուրքերը փախան, և քաղաքն ազատագրվեց։ Դրանից հետո Մանուկյանը նշանակվեց Վանի նահանգապետ, սակայն նրա կառավարումը տևեց ընդամենը 70 օր և ավարտվեց ռուսական զորքերի անսպասելի նահանջից հետո։ Նրա առաջնորդությունը վճռորոշ դարձավ ոչ միայն օսմանյան զորքերի գրոհները հետ մղելու, այլև պաշարման ժամանակ քաղաքացիների շրջանում բարոյականությունը պահպանելու համար, Մանուկյանի մասին գրել է կանադացի պատմաբան Ադամ Ջոնսը, ով մասնագիտացած է Ցեղասպանության ուսումնասիրության ոլորտում։
«Հայերը պետք է պատրաստ լինեն պայքարելու իրենց կյանքի և ապագայի համար, անկախ նրանից, թե ուրիշներն ինչ են ասում»,- ասել է Մանուկյանը Վանի պաշտպանության ժամանակ:
Նա փաստացի փրկել է Վասպուրականի բնակչությանը թուրքական սրից, ինչպես նաև կազմակերպել փախստականների տեղավորումը այլ շրջաններից։ Քաղաքական գործիչ Նիկողայոս Աղբալյանի հետ նա դարձել է հրամանատար Ռուբեն Տեր-Մինասյանի մերձավոր զինակիցը Արարատյան դաշտը թուրք-թաթարական ուժերից ազատագրելու և հայ գաղթականներով բնակեցնելու գործում։ Ռազմավարական այս խնդրի իրագործումը մեծապես վերացրել է Երևանի թուրք-թաթարական լիակատար շրջափակման սպառնալիքը։
Արևելյան Հայաստան տեղափոխությունը և փախստականների խնդիրների լուծումը
Վանից հարկադրաբար հեռանալուց հետո Մանուկյանը մինչև 1917թ. դեկտեմբերը գտնվել է Թիֆլիսում (այժմ ՝ Թբիլիսիում), որտեղ ակտիվորեն մասնակցել է Կովկասի ազգային-քաղաքական կյանքին: Աշխատել է Թիֆլիսի Հայոց ազգային բյուրոյում և ՀՅԴ Բյուրոյի Հայ դատի գրասենյակում՝ կարևոր դեր խաղալով արևմտահայերի առաջին համագումարի կազմակերպման գործում։
«Կոչ եմ անում բոլոր նրանց, ում կրծքում դեռ չի մարել մարդասիրության զգացումը, ովքեր դեռ չեն կորցրել իրենց ցեղի բնազդը, ովքեր գիտակցում են սեփական շահն ու իրենց երեխաների ապագան:
Օգնության հասեք ձեր կառավարությանը, անկումից փրկեք մեր հայրենիքի վաղվա հույսը, հոգատար ձեռք մեկնեք մայթերին ու ճանապարհներին դողացող անօգնական որբերին, որոնց սոված հայացքը աղերսում է ձեր սեղաններից գոնե մի փշուր: < … > Որդեգրեք նրանց: Ազատեք նրանց փողոցի թույնից, և յուրաքանչյուր ընտանիք, որ կուշտ ու բարեկեցիկ է, թող իր սուրբ պարտքը համարի այդ դժբախտ որբերից գոնե մեկին պատսպարել իր հարկի տակ, իր զավակների կողքին, հաց տալ, շունչ տալ»,- ժողովրդին ուղղված ուղերձում ասել էր Մանուկյանը։
Ռուսաստանում տեղի ունեցած հեղափոխությունից հետո և օսմանցիների կողմից սպառնալիքի պայմաններում Մանուկյանը դարձել է Հայաստանը ներկայացնող առանցքային բանակցողներից մեկը։ 1917 թվականի մարտին Մանուկյանը հայկական պատվիրակության կազմում ուղևորվել է Պետրոգրադ՝ բանակցելու ժամանակավոր կառավարության հետ, որպեսզի հասնի Արևելյան Հայաստանի տարածքում (այդ թվում՝ Օսմանյան կայսրության հետ պատերազմի հետևանքով Ռուսաստանի վերահսկողության տակ գտնվող տարածքներում) հայկական ինքնավարության ստեղծմանը։ Զուգահեռ Մանուկյանը և նրա համախոհները ակտիվ բանակցություններ էին վարում արևմտյան դաշնակիցների, առաջին հերթին՝ Մեծ Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի հետ, որոնք իրենց զորակցությունն էին հայտնում անկախության և ինքնավարության հասնելու հայ առաջնորդների մտադրություններին։ Հայ առաջնորդները փորձում էին արևմտյան երկրներին համոզել, որ հայ ժողովուրդն արժանի է ինքնորոշման իրավունքի Կովկասի և Փոքր Ասիայի շրջանակներում։ Մանուկյանը և այլ առաջնորդներ, որոնք սերտ կապեր ունեին ԱՄՆ-ի, Ֆրանսիայի և այլ երկրների հայկական համայնքների հետ, փորձել էին ուժեղացնել ճնշումը միջազգային հանրության վրա՝ հույս ունենալով նրանց օգնության հասնել:
Մանուկյանը և հայկական տարածքներում ապրող թաթարների ապստամբությունները
Մանուկյանը հասկանում էր, որ կարգուկանոնի հաստատման տեսանկյունից չափազանց կարևոր էր ճնշել ներկայումս իրենց ադրբեջանցի անվանող թաթարների հակապետական ապստամբությունները։ 1918 թվականի սկզբին Արամ Մանուկյանի և Դրոյի գլխավորած անզիջում պայքարի շնորհիվ խաղաղվել է 50-ից ավելի թաթարական գյուղ։ Արամը շարունակում էր երկիրը ապստամբ տարրերից, ինչպես նաև, այսպես կոչված, մաուզերիստներից մաքրելու քաղաքականությունը։ Դա նպաստել է Ցեղասպանությունից փախած հայ գաղթականների վերաբնակեցման հարցի լուծմանը։
Մայիսյան հաղթանակները և Առաջին հանրապետության հռչակումը
1918 թվականի մայիսի 21-ին թուրքական զորքերը գրավել էին Երևանից 30 կմ հեռավորության վրա գտնվող Սարդարապատ գյուղը՝ հայ ժողովրդին կանգնեցնելով էքզիստենցիալ ընտրության առջև: Մանուկյանն այն ժամանակ կազմակերպել է Սարդարապատի և Ապարանի հաղթական ճակատամարտերը, որոնք ապահովել էին պետականության վերականգնումը։
«Ցույց տանք աշխարհին, որ հայը ազատ ու անկախ ապրելու իրավունք ունի։ Հիմա կամ երբեք», – ժողովրդին ուղղված ուղերձում ասել է Մանուկյանը։
1918թ. մայիսի 28-ին վերականգնվել է Հայաստանի անկախությունը. ստեղծվել Հայաստանի Առաջին հանրապետությունը:
Մանուկյանի առաջին որոշումները ՝ վերականգնված պետության գլխին
Ստանձնելով պետական իշխանության և ժողովրդի ճակատագրի պատասխանատվությունը՝ Մանուկյանն անմիջապես ձեռնամուխ է եղել հայոց անկախ պետականության հիմքերի ստեղծմանը: 1918 թվականի հունիսի կեսերին նա նախաձեռնել է Հայաստանի ժամանակավոր կառավարության՝ Երևանի Ազգային խորհրդի գործադիր մարմնի ստեղծումը, որը պետք է գործեր մինչև Թիֆլիսում ձևավորված Հայաստանի կառավարության Երևան գալը՝ Հովհաննես Քաջազնունու գլխավորությամբ։ Կարճ ժամանակում նա կարողացել է ստեղծել պետական իշխանության մարմիններ, կազմակերպել կանոնավոր բանակ, կարգուկանոն հաստատել երկրում, ճնշել թուրք-թաթարական հակահայկական ելույթները և մեղմել պարենային ճգնաժամը։
Հայաստանի Հանրապետության առաջին կառավարությունում Մանուկյանին միաժամանակ վստահվել է ներքին գործերի նախարարության, կրթության, կապի, սննդի մատակարարման և սոցիալական խնամակալության, ինչպես նաև տեղական ինքնակառավարման նախարարության կառավարումը: Այդ պաշտոնում նա հասել է մասնավոր սպառազինության ազգայնացմանը, պաշտոնական փաստաթղթաշրջանառության հայկականացմանը և երկրում կայունության ամրապնդմանը։
Առաջին Հանրապետության ստեղծումը համընկել է Մուդրոսի զինադադարի կնքման հետ (1918թ.հոկտեմբերի 30), որը հայերին պատմական հողերը միավորելու հույս էր տալիս, սակայն դրան հաջորդած պայմանագրերը հանգեցրել են Հայկական հարցի փակմանը: Մուդրոսի զինադադարի 62-րդ հոդվածում հատուկ ուշադրություն էր դարձվում հայկական տարածքներին, որոնք, ըստ պայմանագրի, պետք է անցնեին դաշնակիցների վերահսկողության տակ։ Դա այն հիմնական կետերից մեկն էր, որով հայերը հույս ունեին ստանալ միջազգային հանրության աջակցությունը։ Զինադադարի ընթացքում Օսմանյան կայսրությունը համաձայնել էր ապառազմականացնել արևելյան տարածքները, ներառյալ հայաբնակ տարածքները (օրինակ՝ Արևմտյան Հայաստանը, որը գտնվում էր Օսմանյան կայսրության սահմաններում մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկիզբը)։ Հայկական տարածքները, ինչպիսիք են Վանը, Էրզրումը և Բիթլիսը, ժամանակավորապես գրավվել էին դաշնակիցների կողմից, ինչը հայերին հույս էր տալիս վերականգնել իրենց պատմական հողերը։ Մուդրոսի համաձայնության շրջանակներում Հայկական հարցի լուծման կարևորագույն կողմերից մեկն է դարձել օսմանյան կայսրության սահմաններում հայկական ինքնավարության ստեղծման մասին կետի ներառումը՝ դաշնակիցների կողմից այն «պաշտպանելու» իրավունքով։ Իրականում, զինադադարի ստորագրումից հետո Արևելյան Հայաստանում հայերը հույս ունեին, որ անկախ հայկական պետություն կստեղծվի։ Սակայն արևմտյան դաշնակիցները չէին կարող ապահովել երկարատև կայունություն տարածաշրջանում և կատարել հայերին պաշտպանելու իրենց բոլոր պարտավորությունները։
1920թ.օգոստոսի 10-ին Անտանտի (Մեծ Բրիտանիա, Ֆրանսիա, Իտալիա) և Առաջին համաշխարհային պատերազմում հաղթած երկրների, ինչպես նաև օսմանյան կայսրության միջև կնքվել է Սևրի պայմանագիրը, որով հայերը պետք է անկախ հայկական պետություն ստանային Արևելյան Հայաստանի մասերն ընդգրկող տարածքում (նախկին Օսմանյան Վանի, Էրզրումի, Բիթլիսի, Կարսի նահանգներ), ինչպես նաև պայմանագրով սահմանվում էր հայկական պետության գոյության միջազգային երաշխիքը: Սևրի պայմանագրի ստորագրումից հետո թուրքերը Քեմալ Աթաթուրքի գլխավորությամբ սկսել էին անկախության համար պայքարը, որը հայտնի է դարձել որպես թուրքական անկախության պատերազմ (1919-1923) և Անտանտի դեմ պայքարում հասել Սևրի պայմանագրի շատ դրույթների վերացմանը և 1923 թվականի հուլիսի 24-ին Լոզանի պայմանագրի ստորագրմանը, որը չէր ներառում Թուրքիայի տարածքում հայկական պետության ստեղծման դրույթները, իսկ Արևմտյան Հայաստանը, որը դաշնակիցների կողմից խոստացվել էր հայերին Սևրի պայմանագրի համաձայն, չէր առանձնացվել Թուրքիայից, և նրա ապագայի հարցը գործնականում փակվել է:
Խորհրդային Հայաստանը (Հայկական ԽՍՀ) 1920 թվականին ընդգրկվել է Խորհրդային Միության կազմում։ Հայաստանի անկախության և ապագայի մասին Մանուկյանի պատկերացումները չէին համընկել նոր իշխանությունների տեսլականի հետ, և Մանուկյանը դրանից շատ տարիներ առաջ ստիպված էր արտագաղթել։
Մանուկյանի մահը և համազգային սուգը
Մանուկյանը մահացել է 1919 թվականին, վարկածներից մեկի համաձայն՝ տիֆից։ Նրա հուղարկավորությունը վերածվել էր համազգային սուգի։ Մանուկյանի հուղարկավորությանը կրթության և մշակույթի նախարար Նիկոլ Աղբալյանը հայ ժողովրդին կոչ էր արել իր կյանքն ապրել այնպես, ինչպես Արամը:
«Երբ գիշերը գա, մտիր քո հոգու խցերը, խոսիր քո խղճի հետ և հարցրու ինքդ քեզ. արդյոք աշխատել ես հայ ժողովրդի համար այնպես, ինչպես Արամը: Դուք նույնքան անձնուրաց էիք, որքան Արամը։ – Ձեր ամբողջ կյանքը նվիրել եք հայ ժողովրդին, ինչպես Արամը… »,- ասել էր Աղբալյանը։
Մանուկյանին հուղարկավորել էին գերեզմանատանը, որը գտնվում էր ներկայիս Կոմիտասի անվան պանթեոնի տեղում: Խորհրդային տարիներին նրա աճյունը տեղափոխվել է Կոզեռն գերեզմանատուն։ Ներկայումս Հայաստանի Առաջին հանրապետության հիմնադիրը հանգչում է Երևանի քաղաքային պանթեոնում:
