37 տարի առաջ այս օրը Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզի ժողովրդական պատգամավորների խորհուրդն արտահերթ նիստում քվեարկեց Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի կազմից դուրս գալու և Խորհրդային Հայաստանի կազմ վերադառնալու օգտին: Նույն օրը Երևանում տեղի ունեցավ արցախցիների աջակցության առաջին ցույցը։ Տարիներ շարունակ փետրվարի 20-ը Հայաստանում նշվում էր որպես Արցախի վերածննդի օր և Արցախի Հանրապետության պաշտոնական ազգային տոների ցանկում էր։ Armenia Today-ը հավաքել է Հայաստանի պատմության կարևորագույն իրադարձություններից մեկի ժամանակագրությունը, որն արտացոլում է հայկական երկու հանրապետությունների տասնամյակների ճակատագիրը։
Ինչպե՞ս ծնվեց Արցախյան շարժումը
1980-ական թվականների երկրորդ կեսին ԽՍՀՄ-ում տեղի են ունենում գաղափարախոսության, տնտեսական և քաղաքական կյանքի զանգվածային փոփոխություններ, որն ընդունված էր անվանել «վերակառուցում»։ Օգտվելով դրանից՝ հայերը բարձրացրին 1920-ական թվականներից սկիզբ առած արցախյան հիմնախնդիրը։ Սկսվեց արցախահայության ազգային-ազատագրական շարժման արդի փուլը։ 1987 թվականի ընթացքում ԼՂԻՄ-ի բոլոր խոշոր ձեռնարկություններում տեղի էին ունենում աշխատավորական կոլեկտիվների ժողովներ, որոնց ժամանակ մարդիկ խոսում էին Արցախը հայկական ԽՍՀ-ի հետ վերամիավորելու անհրաժեշտության մասին։ Այս պահանջով ԽՍՀՄ իշխանություններին դիմելու տակ ստորագրել էր 80 հազար մարդ։ 1988 թվականի փետրվարի 13-ից Ստեփանակերտում սկսվեցին զանգվածային ցույցեր, որոնց մասնակցում էին տասնյակ հազարավոր մարդիկ։
Ինչպե՞ս շարժումը ձեռք բերեց իրավական հիմքեր․ փետրվարի 20՝ ադրբեջանական ԽՍՀ-ի կազմից դուրս գալու և հայկական ԽՍՀ-ին միանալու պահանջով օրենսդրական գործընթացի սկիզբ
1988-ի փետրվարի 20-ին Ստեփանակերտում ԼՂԻՄ ժողովրդական պատգամավորների խորհրդի արտահերթ նստաշրջանում որոշում էր ընդունվել դիմել ադրբեջանական և Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդներին՝ խնդրելով միջնորդել ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանի կազմից դուրս գալու և Հայաստանի կազմի մեջ մտնելու հարցում: Այս իրադարձությունը կանխորոշեց Արցախի ազատագրական պայքարը և արտահայտեց Լեռնային Ղարաբաղի բնակիչների մեծամասնության ինքնորոշման կամքը: Ի պաշտպանություն այդ որոշման՝ Ստեփանակերտում սկսվեցին վերամիավորման կարգախոսներով զանգվածային հանրահավաքներ, որոնք համակարգվում էին 1988 թվականի մարտի սկզբին ստեղծված «Կռունկ» կոմիտեի կողմից։
Ինչպե՞ս շարժումը տարածվեց Հայաստանում
Ստեփանակերտում և Երևանում փետրվարի 16-ից մարտի 2-ը զանգվածային ցույցերը գրեթե չեն դադարել: Փետրվարի 20-ից Հայաստանում պաշտպանել են Արցախի հայրենակիցների պահանջը, տասնյակ հազարներով մասնակցել հանրահավաքների: Բոլոր պետական մարմիններում, ձեռնարկություններում և ուսումնական հաստատություններում մեկը մյուսի հետևից տեղի էին ունենում ժողովներ և ցույցեր։ Հանրահավաքներ էին տեղի ունենում Երևանի Թատերական հրապարակում (այժմ՝ Ազատության հրապարակ), Մատենադարանի շենքի առջև և Գլխավոր պողոտայում (այժմ՝ Մաշտոցի պողոտա)։ Հանրահավաքների առաջին կազմակերպիչներից և առաջնորդներից էին տնտեսագետ Իգոր Մուրադյանը, բանաստեղծուհի Սիլվա Կապուտիկյանը և այլք: Բողոքի ակցիաների մասնակիցների թիվն օրեցօր աճում էր։ ԽՍՀՄ պատմության մեջ առաջին հարյուրհազարանոց հանրահավաքները, ցույցերն ու երթերը տեղի ունեցան հենց Լեռնային Ղարաբաղում և Հայաստանում։ Ղարաբաղյան շարժումը հայ ժողովրդի ինքնորոշման և միավորման միջոցով ժողովրդավարության ձգտման խորհրդանիշ դարձավ։
Ովքե՞ր էին ներկայացնում շարժումը
Հայ մտավորականությունն արցախյան պայքարի դեմքն է։ Երևանում ցույցերի ժամանակ ելույթ են ունեցել գիտության և մշակույթի ներկայացուցիչներ, աշխատավորներ, ծառայողներ, ուսանողներ, աշխատանքի և պատերազմի վետերաններ: Նրանց թվում էին Հայաստանի գիտությունների ակադեմիայի նախագահ, աստղաֆիզիկոս Վիկտոր Համբարձումյանը, արձակագիր Սերո Խանզադյանը, ԽՍՀՄ ժողովրդական արտիստ Սոս Սարգսյանը և շատ ուրիշներ: Փետրվարի 26-ին Սիլվա Կապուտիկյանը և գրող-հրապարակախոս Զորի Բալայանը հանդիպել են Միխայիլ Գորբաչովի հետ: Երկրի ղեկավարին ներկայացնելով Ղարաբաղյան հարցի էությունը՝ նրանք Գորբաչովին խնդրել են ականջալուր լինել հայ ժողովրդի ձայնին և աջակցել խնդրի արդարացի լուծմանը։
Ադրբեջանի հայ բնակչության կոտորածը՝ որպես Բաքվի պատասխան
Ազատության ձգտմանը, արցախահայության ժողովրդավարական կամարտահայտությանն ի պատասխան Ադրբեջանը փորձեց բռնությամբ վախեցնել ԼՂԻՄ բնակչությանը և ստիպել հրաժարվել իր իրավունքների իրացումից: 1988 թվականի փետրվարի 27-29-ը Սումգայիթ քաղաքում կազմակերպվեց հայ բնակչության կոտորած, որն ուղեկցվեց սպանություններով, բռնաբարություններով, ջարդերով և թալանով: Այնուհետև հայկական ջարդերի ալիքը տարածվեց Ադրբեջանի ամբողջ տարածքով և դրանով սկիզբ դրեց Արցախի ազատագրական պայքարին։
Արցախի անկախության հռչակումը
1991 թվականի սեպտեմբերի 2-ին հռչակվեց Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը: Ի պատասխան՝ Ադրբեջանը 1991-ի նոյեմբերի 26-ին ընդունեց «Ադրբեջանի Հանրապետության ԼՂԻՄ-ի վերացման մասին» օրենքը, որում 1923թ. ինքնավարության ստեղծումը նկարագրվում էր որպես «ադրբեջանական ժողովրդի ազգային շահերին հակասող գործոն»։ 1991թ. դեկտեմբերի 10-ին Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունում անցկացվեց հանրաքվե՝ «Համաձա՞յն եք արդյոք, որ հռչակված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը լինի անկախ պետություն, որն ինքնուրույն է որոշում այլ պետությունների և միավորումների հետ համագործակցության ձևերը» հարցադրմամբ։ Քվեարկելու իրավունք ունեցող 132 328 մարդուց հանրաքվեին մասնակցել էր 108 736 մարդ (82,2 %), որոնցից 108 615-ը (99,89 %) կողմ էր քվեարկել անկախությանը:
Օրվա իմաստը. հետադարձ հայացք 37 տարի առաջ
Փետրվարի 20-ը հավերժ կմնա հիշողության մեջ որպես օր, երբ ժողովուրդը որոշեց իր ճակատագիրը վերցնել իր ձեռքը և հասնել իր պատմական հայրենիքում ապրելու և արարելու իրավունքին: 1988 թվականին հայ ժողովուրդը փոխեց կորուստների ու ավերածությունների իր դարավոր ուղին և ցույց տվեց հանուն միասնական արժեքների միավորման ուժը: 37 տարի առաջ արցախահայությունը ոգեշնչեց ամբողջ աշխարհին իր խիզախությամբ, տոկունությամբ և իր հայրենիքի հանդեպ սիրո ու արդարության համար պայքարելու կամքով: Այդ քաջությունը խաղաղություն բերեց տասնամյակներ առաջ։ Հիմա այս փաստն է նոր հաղթանակների, իրենց տներից վտարված արցախահայության վերադարձի և պատմական արդարության վերականգնման հույս տալիս, որը 37 տարի անց ոտնահարվեց: Հայոց նոր ցեղասպանության սպառնալիքի ու իրագործման ներքո՝ 120 հազար բնիկ արցախցիներ աշխարհի ծոշորագույն երկրների լռության պայմաններում բռնի տեղահանվեցին Արցախից։
