Քաղաքական գիտությունների դոկտոր, պատմական գիտությունների թեկնածու Արմեն Այվազյանը Armenia Today-ին տված հարցազրույցում գնահատել է Լաչինի միջանցքի 103-օրյա շրջափակման արդյունքում ստեղծված իրավիճակը, Բաքվի ագրեսիվ հռետորաբանությունը և Հայաստանի իշխանությունների արտաքին քաղաքական քայլերը Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման ուղղությամբ, ինչպես նաև ԵՄ-ի և ԱՄՆ-ի ներգրավվածությունը հայ-ադրբեջանական և հայ-ռուսական հարաբերությունների կարգավորման գործում:
– Արցախն արդեն 100 օր շրջափակման մեջ է։ Խնդրի կարգավորմանը չօգնեցին ո՛չ Արցախի պետնախարարի պաշտոնից Ռուբեն Վարդանյանի հեռացումը, ինչը պնդում էր Բաքուն, ո՛չ միջազգային հեղինակավոր կազմակերպությունների հայտարարություններն ու բանաձևերը, ո՛չ ՄԱԿ-ի Միջազգային դատարանի որոշումը, որը պարտավորեցրեց Ադրբեջանին ապաշրջափակել Լաչինի միջանցքը։ Արդյո՞ք Հայաստանն ունի իրավիճակի վրա ազդելու ռեսուրսներ, և եթե այո, արդյո՞ք դրանք լիարժեք օգտագործում է։
– Նախ պետք է ելնել նրանից, որ նույնիսկ այսօրվա տարածքային տեսքով հայկական Արցախը դեռևս հանդիսանում է բուն Հայաստանի ռազմական անվտանգության համակարգի կարևորագույն մասը։ Արցախի ոչնչացումը հավասարազոր է Սյունիքի, Գյումրու, Վանաձորի, Սևանա լճի ավազանի կամ բուն Հայաստանի որևէ այլ մարզի ոչնչացմանն ու կորստին: Բաքվի ֆաշիստները չեն թաքցնում Հայաստանի ողջ տարածքը, ներառյալ մայրաքաղաք Երևանը գրավելու իրենց ծրագրերը։ Ուստի խոսել Արցախի պաշտպանության համար ռեսուրսների առկայության մասին նույնն է, ինչ խոսել Երևանի պաշտպանության համար ռեսուրսների առկայության մասին։
Հայաստանն ունի պաշտպանական ռեսուրսներ։ Խնդիրն այն է, որ դրանք պատշաճ չափով չեն մոբիլիզացվում։ Եվ դրանում մեղավոր է փաշինյանական իշխանությունը, որը երկուսուկես տարի միայն թմբկահարում էր ֆաշիստական թուրք-ադրբեջանական համադաշնության հետ «խաղաղության դարաշրջանի» մասին։
– Ալիևը վերջնագիր է ներկայացրել Հայաստանին՝ հայտարարելով, որ եթե ցանկանում է «հանգիստ ապրել 29 հազար քառ.կմ տարածքում», ապա պետք է պաշտոնապես ճանաչի Ղարաբաղը որպես ադրբեջանական տարածք, ստորագրի խաղաղության պայմանագիր և սահմանազատման աշխատանքներ իրականացնի Բաքվի պայմանների համաձայն: Զուգահեռաբար Ադրբեջանն արդեն ամենաբարձր մակարդակով տարածքային պահանջներ է ներկայացնում Հայաստանի նկատմամբ՝ շրջանառության մեջ դնելով այսպես կոչված Արևմտյան Ադրբեջանի մասին թեզը։ Արդյո՞ք Հայաստանի իշխանությունների գործողությունները համարժեք են ստեղծված իրավիճակին։
– Ո՛չ, իհարկե։ Ըստ էության, այս գործողություններն անհամարժեք էին նաև մինչև 2020 թվականի 44-օրյա պատերազմը։ Դեռ 20 տարի առաջ ես հանգամանորեն հիմնավորում էի, որ Հայաստանը, որի գոյությանը սպառնում են միանգամից երկու էքզիստենցիալ թշնամիներ՝ Ադրբեջանն ու Թուրքիան, այլ ելք չունի, քան իր ռազմական քաղաքականությունը կառուցել «Ազգ-բանակ» սկզբունքով։
Այսօր իրավիճակը շատ ավելի վատ է։ Մեր անվտանգության սպառնալիքը պարզապես չի մնում, այն մի քանի անգամ բարձրացել է։ Մենք կորցրեցինք կարևորագույն տարածքներ (այսինքն՝ անհրաժեշտ ռազմավարական խորությունը), Արցախի հետ և նույնիսկ Հայաստանի ներսում՝ Սյունիքում տրանսպորտային հաղորդակցությունները։ Արցախում հայկական զորքը քանակական և տեխնիկական առումով մի քանի անգամ կրճատվել է և փաստացի ամբողջովին կտրված է Հայաստանի բանակից: Մեր երկրի տարածքում ռազմավարական բարձունքներ են կորել։ Նման պայմաններում պետք է փոխել ամբողջ ռազմական քաղաքականությունը։ Հայաստանին անհրաժեշտ է մեծաքանակ և լավ զինված բանակ, արդյունավետ, գործուն պահեստազոր, որը կարող է 24-48 ժամվա ընթացքում կանգնել գործող բանակի կողքին, ինչպես նաև գլխավորապես զինված ժողովուրդ, որը կազմակերպված է տարածքային պաշտպանության ջոկատներում:
– Համաձայն եք, որ երկրի արտաքին քաղաքական կուրսը փոխելու Հայաստանի իշխանությունների փորձերը ձախողվեցին: Չկան, համենայն դեպս, տեսանելի երաշխիքներ, որ հավաքական Արևմուտքը գոնե հիպոթետիկորեն պատրաստ է պարտավորվել երաշխավորել Հայաստանի սահմանների անվտանգությունը, կանխել Արցախում նոր ցեղասպանությունը, որի սպառնալիքն ավելի ու ավելի շոշափելի է դառնում: Մյուս կողմից՝ կտրուկ վատացել են հարաբերությունները մեր դաշնակից Ռուսաստանի հետ։ Ի՞նչ եք կարծում, Երևանը միտումնավոր է գնում Մոսկվայի հետ հարաբերությունների խզման, թե դա նրա քաղաքական անգրագիտության, ինչպես նաև Հարավային Կովկասի տարածաշրջանի նկատմամբ իր քաղաքականության մեջ հենց Ռուսաստանի վրիպումների արդյունքն է:
– Եթե հավաքական Արևմուտքը ցանկանար օգնել Հայաստանին, ապա նա դա կաներ Ղարաբաղյան առաջին պատերազմի ավարտից հետո, երբ Ադրբեջանը՝ իր թիկունքում ունենալով Թուրքիայի ամենաջերմ աջակցությունը, տարիներ շարունակ անթաքույց ցեղասպան քաղաքականություն վարեց և շարունակում է վարել հայերի և ամեն հայկականի նկատմամբ: Իսկ 2020-ին Արևմուտքը մատը մատին չխփեց, որպեսզի հետ պահի ՆԱՏՕ-ի անդամ Թուրքիային և մերձավոր դաշնակից Իսրայելին Արցախի և Հայաստանի դեմ Ադրբեջանի սանձազերծած պատերազմում անմիջական ներգրավվածությունից:
Արևմուտքը երբեք չի խոսել Հայաստանին անվտանգության որևէ երաշխիք տրամադրելու մասին։ Արևմտյան մի շարք կազմակերպություններից և մայրաքաղաքներից Հայաստանին սատարող բանաձևերը, որոշումները, հայտարարությունները մինչ օրս չեն ենթադրում Ադրբեջանի դեմ որևէ սանկցիա կամ Հայաստանին ռազմական օգնություն: Եվ դրանով ամեն ինչ ասված է։
Ինչ վերաբերում է հայ-ռուսական հարաբերություններին, ապա դրանք արդեն առաջին տարին չէ, որ լրջագույն ճգնաժամ են ապրում։ Վերջին մեկուկես տասնամյակի ընթացքում Մոսկվան վճռականորեն և, իմ կարծիքով, խորապես սխալ է, շեշտը դրել է Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ խորացված ռազմավարական գործընկերության վրա։ Դա ոչ մի գաղտնիք չէ, դրա վերաբերյալ կան պետական համաձայնագրեր և պաշտոնական հայտարարություններ։
Մոսկվայի, Անկարայի և Բաքվի մերձեցման գործընթացում Հայաստանի շահերն ակնհայտորեն զոհաբերվեցին, մասնավորապես, ռուսական հարձակողական զենքի հսկայական մատակարարումներով Ադրբեջանին, և շատ ավելին, քան մյուսները։ Նույնիսկ բուն Հայաստանի շուրջ 150 քառ. կմ տարածքի գրավումը, առողջարանային Ջերմուկի և հայկական այլ քաղաքների ու գյուղերի ռմբակոծումը չհանգեցրին Հայաստանի կողմից Ռուսաստանի միջամտությանը, ինչը, սկզբունքորեն, պահանջում էին մի շարք երկկողմ և բազմակողմ դաշնակցային պարտավորություններ։
Դա բացատրել նրանով (ինչպես դա անում են որոշ առաջատար ռուս փորձագետներ), որ Ռուսաստանն այժմ ծանր վիճակում է գտնվում Ուկրաինայում պատերազմի պատճառով և այդ պատճառով չի կարող իրեն թույլ տալ Հայաստանի պատճառով ներքաշվել այլ հակամարտության մեջ, բոլորովին համոզիչ չէ։ Ի վերջո, ռազմական փոխօգնության պայմանագրերը կնքվել են հենց կրիտիկական իրավիճակների և ծանր հանգամանքների դեպքերի համար։
Մյուս կողմից, Փաշինյանի կառավարության ոչ պրոֆեսիոնալիզմը, նրա նետումները մի մայրաքաղաքից մյուսը, մասնավորապես, Արևմուտքի աջակցության չհիմնավորված հույսերը և, այսպես կոչված, «քաղաքակիրթ աշխարհը» հանգեցրին վստահության էլ ավելի մեծ ճգնաժամի Երևանի և Մոսկվայի միջև, որը հենց այդ նույն Արևմուտքի հետ ամենասուր ռազմական դիմակայության մեջ է։
Ելքը, իմ կարծիքով, հայ-ռուսական ռազմական դաշինքի ռեստարտն է, որին այս անգամ պետք է ներգրավել նաև հզոր Իրանը, որն ամուր կանգնած Հայաստանի կողքին: Ռուս-հայ-իրանական ռազմաքաղաքական դաշինքը, որը, հնարավոր է, աջակցվի Հնդկաստանի և Չինաստանի կողմից, կստեղծի նոր ռազմական-ռազմավարական իրավիճակ և ուժերի պահանջված հավասարակշռություն Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում, ինչը թույլ կտա այստեղ երկար տարիներով պահպանել խաղաղությունն ու կայունությունը։
Միքայել Բարսեղյան
