Ուրուգվայից մինչև ԱՄՆ. Հայոց ցեղասպանության ճանաչման ուղին

Օսմանյան կայսրության ծրագրած և իրականացրած Հայոց ցեղասպանությունը 20-րդ դարի մարդկության դեմ ուղղված առաջին հանցագործությունն է, որի հետևանքները մինչ օրս հետապնդում են հայ ժողովրդին և պետությանը։ Անպատժելիությունն ու ցեղասպանական գործողությունների ժխտումը հանգեցրին հանցագործության կրկնությանը 21-րդ դարում՝ կրկին հայ ժողովրդի դեմ և կրկին Թուրքիայի աջակցությամբ, բայց այս անգամ՝ Ադրբեջանի ձեռքով։ Չնայած այն հանգամանքին, որ Ցեղասպանության կազմակերպիչները դեռևս չեն ճանաչել այս անվիճելի պատմական փաստը և չեն ստացել իրենց արժանի պատիժը, աշխարհի 34 երկիր որոշել է երևույթը կոչել իր անունով և դատապարտել այն։

Armenia Today-ը հավաքել է օտարերկրյա պետությունների կողմից Ցեղասպանության ճանաչման պատմությունը։ Դրան ծանոթանալը թույլ կտա մեկ անգամ ևս համոզվել հայ ժողովրդի արդարադատության իրավունքի, այս հարցում Հայաստանի Հանրապետության հաջող դիվանագիտության, ինչպես նաև աշխարհի տարբեր ծայրերում գտնվող հայկական համայնքների ջանքերի մեջ։

Ուրուգվայը՝ որպես աշխարհում Ցեղասպանության դատապարտման առաջամարտիկ

Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործընթացն սկսվեց 1915 թվականի մայիսի 24-ի ֆրանս-բրիտանական-ռուսական համատեղ հռչակագրի հրապարակմամբ և դեռևս ավարտված չէ։ Այն նոր թափ ստացավ 1965թ., երբ Ուրուգվայը պետական ​​մակարդակով պաշտոնապես ճանաչեց Հայոց ցեղասպանությունը։

Հենց այդ թվականի ապրիլի 20-ին Ուրուգվայի Սենատի և Ներկայացուցիչների պալատի Գլխավոր ասամբլեան ընդունեց «Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրվա մասին» օրենքը։ Պատմությունն այս իրադարձության համար պարտական ​​է այդ երկրի փոքրաթիվ հայ համայնքին, որը հայտնվեց արդարության համար պայքարի առաջնագծում։

1963 թվականին երիտասարդները միավորվեցին նշելու Հայկական մշակութային ամիսը, իսկ հաջորդ տարի միացան հարևան Արգենտինայում կազմակերպված արշավին՝ ընդդեմ Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքի 100-ամյակին նվիրված Արգենտինայի փոստային ծառայության կողմից նամականիշ թողարկելուն։ Այս գործողությունները դարձան երիտասարդության կողմից ապրիլի 24-ի հիշատակի միջոցառումները միավորելու և որպես միասնական ճակատ կազմակերպելու որոշման շարժիչ ուժը՝ չնայած համայնքում առկա քաղաքական տարաձայնություններին։ Այսպիսով՝ ստեղծվեց Ուրուգվայի հայ երիտասարդական կազմակերպությունների համակարգող հանձնաժողովը (Mesa Coordinadora de Organizaciones Juveniles Armenias del Uruguay), որի մեջ մտնում էր տարբեր քաղաքական ուղղվածություն ունեցող հինգ կազմակերպություն։

Համակարգող հանձնաժողովը 1964-ին կազմակերպեց հիշատակի միջոցառում՝ «Լռության երթ» Ուրուգվայի մայրաքաղաք Մոնտեվիդեոյի փողոցներով։ Հանձնաժողովի ինտենսիվ գործունեությունը, ներառյալ դասախոսությունները, մամուլի հաղորդագրությունները, Ուրուգվայի լրատվամիջոցների հետ աշխատանքը և 50-ամյակին նվիրված պաստառների մրցույթը, պսակվեցին հաջողությամբ։ Այս քաղաքական գործունեությունը հանգեցրեց նրան, որ Ուրուգվայի խորհրդարանը 1965 թվականի ապրիլի 20-ին ընդունեց Էնրիկե Մարտինես Մորենոյի կողմից մշակված օրինագիծը, որով ապրիլի 24-ը հայտարարվեց «Հայ նահատակների հիշատակի օր»։

Ցեղասպանության ժխտումը քրեական հանցագործություն է. Եղեռնի ճանաչումը եվրոպական երկրներում

Ուրուգվայի կողմից Հայոց ցեղասպանությունը դատապարտող օրենքի ընդունումն ազդեցություն չի ունեցել աշխարհի մյուս երկրների վրա։ Հաջորդ պաշտոնական ճանաչումը տեղի ունեցավ 10 տարի անց՝ 1975 թվականին, երբ հայերի դեմ կատարված հանցագործությունը ճանաչեցին Եվրոպայում։ Սակայն հենց եվրոպական երկրներում էր, որ հայտարարությունները նախ փոխարինվեցին իրական գործողություններով, և ցեղասպանության ժխտումը դարձավ քրեական հանցագործություն։

Կիպրոսն առաջին եվրոպական երկիրն էր, որը պաշտոնապես ճանաչեց Հայոց ցեղասպանությունը։ 1975 թվականի ապրիլի 24-ին համառ ջանքերից և խորհրդարանի անդամ դոկտոր Անդրանիկ Աշջյանի կողմից բանաձևի ներկայացումից հետո Ներկայացուցիչների պալատը միաձայն ընդունեց թիվ 36 բանաձևը:

Պատգամավոր Արամ Քալայջյանը կարևոր դեր խաղաց 1990թ. ապրիլի 19-ին 103 բանաձևի միաձայն ընդունման գործում, որով ապրիլի 24-ը հռչակվեց Հայոց ցեղասպանության հիշատակի ազգային օր: Ավելին, Կիպրոսը դարձավ առաջին երկիրը, որը բարձրացրեց այս հարցը ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայում։ 2015 թվականին Կիպրոսի խորհրդարանն ընդունեց բանաձև, որով քրեականացվեց ցեղասպանության, մարդկության դեմ հանցագործությունների և ռազմական հանցագործությունների ժխտումը։ Այս հարցում, սակայն, Կիպրոսը հետևեց մի շարք այլ եվրոպական երկրների օրինակին։

Շվեյցարիան դարձավ առաջին երկիրը, որը քրեականացրեց Հայոց ցեղասպանության ժխտումը։ Այս որոշումն ընդունվել է Օսմանյան կայսրությունում 2003 թվականին տեղի ունեցած զանգվածային սպանությունները որպես ցեղասպանություն ճանաչելուց անմիջապես հետո, քանի որ այդ ժամանակ երկրում արդեն իսկ գործում էր օրենք, որը պատժում էր այս հանցագործության ժխտումը։

Ժնևի Մեծ խորհուրդը ճանաչել է Հայոց ցեղասպանությունը դեռևս 2001-ին, իսկ երկրի Դաշնային ժողովը նույնն արել է 2003թ. դեկտեմբերի 16-ին: Օրինագծով Բեռնը ոչ միայն ճանաչել է Հայոց ցեղասպանությունը, այլև կոչ է արել կառավարությանը ձեռնարկել անհրաժեշտ միջոցներ և իր դիրքորոշումը փոխանցել դիվանագիտական ​​ուղիներով: Սա հայկական համայնքի համար մեծ հաղթանակ էր, քանի որ 1994 թվականին Շվեյցարիան ընդունեց ռասիզմի դեմ օրենք՝ Շվեյցարիայի քրեական օրենսգրքի 261-րդ հոդվածը, որի համաձայն՝ ցանկացած ցեղասպանության ժխտումը (ինչպես նաև ատելության հրահրման այլ ձևերը) կարող է պատժվել շվեյցարական օրենսդրությամբ։

Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչելու որոշումը Շվեյցարիայի հայ համայնքի կողմից 1915-1923 թվականների ջարդերի մասին օրենսդիրներին իրազեկելու երկարամյա ջանքերի արդյունքն էր։ Նմանատիպ օրենսդրական նախագիծ նախկինում ներկայացվել էր Ազգային խորհրդին, սակայն մերժվել էր Թուրքիայի կառավարության կողմից իրականացվող ինտենսիվ լոբբինգի պատճառով, որը շարունակում է ցեղասպանության ժխտման իր համաշխարհային արշավը և սպառնում է լուրջ հետևանքներով թուրք-շվեյցարական հարաբերությունների համար։

Ցեղասպանությունը քրեականացնող օրենքը, մասնավորապես, կիրառվեց թուրք քաղաքական գործիչ Դողու Փերինչեքի դեպքում, ով 2005 թվականին Շվեյցարիա կատարած այցի ժամանակ հրապարակավ հայերի ցեղասպանությունն անվանեց «միջազգային սուտ»։ 2007 թվականին շվեյցարական դատարանը նրան մեղավոր ճանաչեց ռասիզմի դեմ պայքարի մասին օրենքը խախտելու մեջ։ Փերինչեքը բողոքարկել է որոշումը Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանում (ՄԻԵԴ), որը 2013 թվականին որոշել է, որ Շվեյցարիան խախտել է Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածով ամրագրված իր խոսքի ազատության իրավունքը։ Այս որոշումը հաստատվել է ՄԻԵԴ-ի Մեծ պալատի կողմից 2015 թվականի հոկտեմբերին։

Սլովակիան ևս ոչ միայն պաշտոնապես ճանաչել է Հայոց ցեղասպանությունը (2004 թվականին), այլև քրեականացրել է դրա ժխտումը։ 2011-ի նոյեմբերից ի վեր երկրում գործում է օրենսդրություն, որը ճանաչված ցանկացած ցեղասպանություն, այդ թվում՝ հայկականը, ժխտելու համար պատժում է մինչև հինգ տարի ազատազրկմամբ։ Հոլոքոստի ժխտման համար պատասխանատվության մասին գործող օրենքում փոփոխությունը պատրաստել էր այն ժամանակվա փոխվարչապետ և Սլովակիայի Գերագույն դատարանի նախագահ Ստեֆան Հարաբինը։ Այս նախաձեռնության շնորհիվ օրենքի դրույթներն ընդլայնվեցին՝ ներառելով նաև Հայոց ցեղասպանությունը, որի ճանաչումը 2004 թվականին ստեղծեց նման փոփոխությունների համար անհրաժեշտ իրավական հիմք։

Հունաստանի ժողովուրդն Օսմանյան կայսրությունում հայերի, ասորիների և այլ ոչ մուսուլման փոքրամասնությունների հետ միասին հսկայական կորուստներ կրեց 20-րդ դարի սկզբի ջարդերի ժամանակ։ Այդ երկիրը միացել է Ցեղասպանության ժխտման համար խստացող պատիժներին։ Հունաստանը ճանաչել է Հայոց ցեղասպանությունը 1996-ին, իսկ 2014թ. սեպտեմբերի 9-ին երկրի խորհրդարանը մեծամասնությամբ ընդունել է «Ռասայական խտրականության դեմ պայքարի մասին» օրենքում փոփոխությունը, որն անօրինական է դարձնում հրեաների Հոլոքոստի և միջազգային դատարանների կամ Հունաստանի խորհրդարանի կողմից ճանաչված ցեղասպանությունների (ներառյալ Պոնտոսի հույների, Փոքր Ասիայի հույների և հայերի ցեղասպանությունը) ժխտումը։ Նոր օրենքը խախտողներին սպառնում է մինչև 30 000 եվրո տուգանք և մինչև 3 տարի ազատազրկում։

Ֆրանսիայում նույնպես փորձ արվեց օրենսդրական մակարդակով քրեականացնել Հայոց ցեղասպանության ժխտումը, որն սկզբում ճանաչվեց հակասահմանադրական, բայց, ի վերջո, ընդունվեց Սենատի մակարդակով։ Նախագիծն առաջին անգամ Ֆրանսիայի խորհրդարանին ներկայացվել է 2011 թվականի դեկտեմբերին և ուժի մեջ է մտել մեկ ամիս անց՝ 2012-ի հունվարին։ Հենց այդ ժամանակ Ֆրանսիայի սահմանադրական խորհրդի 140 անդամներ սկսել են այս օրենքը հակասահմանադրական անվանել։ Թուրքական կառավարությունը ողջունեց ֆրանսիացի խորհրդարանականների այս դիրքորոշումը։ Արդյունքում՝ 2012 թվականի փետրվարին Սահմանադրական խորհուրդը ճանաչեց, որ օրենքը, ենթադրաբար, խախտում է խոսքի ազատությունը։

2012 թվականի հուլիսին Ֆրանսիայի նախագահ Ֆրանսուա Օլանդը հայ համայնքի ներկայացուցիչների հետ հանդիպման ժամանակ հաստատեց իր մտադրությունը՝ մշակելու Հայոց ցեղասպանության ժխտումը քրեականացնող նոր օրենք։ 2016 թվականի հոկտեմբերի 14-ին Ֆրանսիայի Սենատը՝ խորհրդարանի վերին պալատը, վերջապես հաստատեց մի օրինագիծ, որը ցեղասպանության հրապարակային ժխտումը պատժում է մինչև մեկ տարի ազատազրկմամբ և 45 000 եվրոյի (մոտ 50 000 դոլար) տուգանքով։

Եվրոպական այլ երկրներ, չնայած ոչ բոլորն են քրեականացրել Հայոց ցեղասպանության ժխտումը, մեծ մասամբ պաշտոնապես ճանաչել են Օսմանյան կայսրության կողմից հայերի զանգվածային սպանությունները ոչ միայն որպես ողբերգական իրադարձություններ, այլև որպես կազմակերպված և նպատակային էթնիկ զտումների արշավ, որը համապատասխանում է ցեղասպանության սահմանմանը։

Այսպիսով՝ Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչել են Բելգիան (1998 թվականին), Իտալիան (2000 թվականին), Նիդեռլանդները (2004 թվականին), Սլովենիան (2004 թվականին), Լիտվան (2005 թվականին), Լեհաստանը (2005 թվականին), Շվեդիան (2010 թվականին), Վատիկանը (2015 թվականին), Ավստրիան (2015 թվականին), Բուլղարիան (2015 թվականին), Լյուքսեմբուրգը (2015 թվականին), Չեխիան (2015 թվականին), Գերմանիան (2016 թվականին), Պորտուգալիան (2019 թվականին) և Լատվիան (2021 թվականին): Դրանք արտացոլվում են ինչպես խորհրդարանական բանաձևերում, այնպես էլ պետությունների և կառավարությունների ղեկավարների հայտարարություններում, ինչը ցույց է տալիս պատմական ճշմարտության լայն միջազգային աջակցությունը և ցեղասպանության քաղաքականության դատապարտումը՝ որպես մարդկության դեմ հանցագործություն։

Քաղաքականություն փոխած համայնքների ձայնը. Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը Հարավային Ամերիկայի երկրներում

Հարավային Ամերիկայի երկրներից, Ուրուգվայից հետո, Հայոց ցեղասպանությունը որպես պատմական փաստ ճանաչել և դատապարտել են Բոլիվիան, Բրազիլիան, Մեքսիկան, Չիլին, Պարագվայը և Վենեսուելան։ Այս երկրներում իշխանությունները նման համարձակ քայլի դիմեցին մեծապես տեղի հայ համայնքների ջանքերի և համառության շնորհիվ։

Վենեսուելայի խորհրդարանի կողմից 2005 թվականին ընդունված բանաձևը նախաձեռնել էր հայ համայնքի անդամներից կազմված խումբը։ Փաստաթղթում նաև կոչ է արվում ԵՄ-ին հետաձգել Թուրքիայի անդամակցության հայտի քննարկումը մինչև այն պահը, երբ այն չճանաչի 1915 թվականի ցեղասպանությունը։

Արգենտինայում, չնայած այժմ գործում են ցեղասպանությունը դատապարտող 2 օրենք և 5 բանաձև, ճանաչման գործընթացը հեշտ չի տրվել։ 1987 թվականի սեպտեմբերին նախագահ Ռաուլ Ալֆոնսինը ելույթ ունեցավ հայ համայնքի առջև՝ հայտարարելով, որ ճանաչում է Հայոց ցեղասպանությունը։ Սակայն 1995 թվականին նախագահ Կառլոս Մենեմը վետո դրեց համապատասխան օրինագծի վրա։ 2004 թվականին խորհրդարանը ներդրեց այս հանցագործության հիշատակի նոր ձև, իսկ 2007 թվականին նախագահ Նեստոր Կիրշները վերջապես ստորագրեց 26.199 օրենքը, որի համաձայն Արգենտինան պաշտոնապես ճանաչեց ցեղասպանությունը։

2015 թվականին, երբ նշվեց ցեղասպանության ակտիվ փուլի սկզբի հարյուրամյակը, բազմաթիվ երկրներ իրենց համերաշխությունը հայտնեցին հայ ժողովրդին։ Այդ երկրներից մեկը Բրազիլիան էր, որի Դաշնային Սենատը համապատասխան բանաձև ընդունեց հունիսի 2-ին: Փաստաթղթում բրազիլացի օրենսդիրները շեշտում էին, որ այս կերպ նրանք ոչ միայն հարգում են զոհերի հիշատակը և ճանաչում հազարավոր բրազիլացիների՝ հայ փախստականների ժառանգների ներդրումը Բրազիլիայի տնտեսական, սոցիալական և մշակութային զարգացման գործում, այլև ընդգծում են, որ ոչ մի ցեղասպանություն չպետք է մոռացվի, որպեսզի այն այլևս չկրկնվի:

Հարավային Ամերիկայի երկրներից Մեքսիկան, մյուսների համեմատ, վերջինը դատապարտեց Ցեղասպանությունը։ Մեքսիկայի Սենատը դա արեց 2023 թվականի փետրվարին։ Մեքսիկայի օրենսդիր մարմնի կողմից այս կարևոր և վաղուց սպասված քայլի հետ մեկտեղ, Մեքսիկայի հայ համայնքի ամենամեծ հաղթանակներից մեկը գրանցվեց մի քանի տարի առաջ, երբ մարդու իրավունքների պաշտպանների աջակցությամբ նրանց հաջողվեց հեռացնել Ադրբեջանի նախկին նախագահ և ավտորիտար առաջնորդ Հեյդար Ալիևի արձանը Մեխիկո քաղաքի այգուց։ Ադրբեջանը ֆինանսավորել է նմանատիպ հուշարձանների տեղադրումը տարբեր երկրների բարձր երթևեկության գոտիներում։

Ռեյգանից մինչև Բայդեն. Ինչպես ԱՄՆ-ն հասավ ճանաչման

Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը կարևոր քայլ է ողջ հայ ժողովրդի համար, բայց այն առանձնահատուկ նշանակություն է ստանում, երբ տեղի է ունենում մեծ հայկական սփյուռք ունեցող երկրներում։ Այդպիսի երկրներից մեկը մնում է Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները, որտեղ տասնամյակներ շարունակ կառավարության դիրքորոշումն այս հարցում մնացել է երկիմաստ։

Միացյալ Նահանգները պաշտոնապես ճանաչեց ցեղասպանությունն ազգային մակարդակով 2019 թվականին. հոկտեմբերի 29-ին Ներկայացուցիչների պալատն այն ընդունեց լայն աջակցությամբ, իսկ դեկտեմբերի 12-ին Սենատը միաձայն ճանաչեց այն։ Այսպիսով՝ ճանաչումը դարձավ ԱՄՆ պաշտոնական քաղաքականության մաս։ Նմանատիպ նախաձեռնություններ Կոնգրեսում բազմիցս բարձրացվել են, սակայն դրանք բավարար աջակցություն չեն ստացել։

ԱՄՆ նախագահների դիրքորոշումն առանձին դիտարկման թեմա է։ Չնայած Ջո Բայդենն առաջինն էր, որ բարձրաձայնեց ճանաչման հանրային ընկալումը, հայերի նկատմամբ «ցեղասպանություն» եզրույթն առաջին անգամ օգտագործել է նախագահ Ռոնալդ Ռեյգանը։ 1981 թվականի ապրիլի 22-ի Հոլոքոստի վերաբերյալ իր հայտարարության մեջ նա ասել է. «Ինչպես դրան նախորդած հայերի ցեղասպանությունը… Հոլոքոստի դասերը երբեք չպետք է մոռացվեն»։ Սակայն, Ռեյգանից ի վեր, մինչև Բայդենը ոչ մի նախագահ չի համարձակվել օգտագործել այդ տերմինը պաշտոնական հայտարարություններում, հիմնականում՝ Թուրքիայի հետ հարաբերությունները փչացնելու վախից ելնելով։

Միայն 2021 թվականի ապրիլի 24-ին՝ Հայոց ցեղասպանության հիշատակի օրը, նախագահ Բայդենը հրապարակավ և պաշտոնապես տեղի ունեցածն անվանեց «ցեղասպանություն»։ Հայտարարությունը տարածվել է Սպիտակ տան կողմից և նշանակալի խորհրդանշական ժեստ էր, որը Հայոց ցեղասպանությունը հավասարեցնում էր մարդկության դեմ այլ հանցագործությունների, այդ թվում՝ նացիստական ​​Եվրոպայի սարսափների հետ։

Պետական ​​​​կառավարման մակարդակով ճանաչման առումով պատմական արդարությունը նույնպես լայն աջակցություն է ստացել։ 2022 թվականի մարտին Միսիսիպի նահանգը դարձավ ԱՄՆ 50-րդ նահանգը, որը ճանաչեց Հայոց ցեղասպանությունը։ Համապատասխան հայտարարությունն արել է նահանգապետ Թեյթ Ռիվզը՝ այդպիսով ավարտելով այս ողբերգության համապարփակ ճանաչման գործընթացը բոլոր ամերիկյան նահանգների մակարդակով։

Միացյալ Նահանգների կողմից ճանաչումը հնարավոր դարձավ մեծապես հայ համայնքի նպատակային աշխատանքի շնորհիվ, որն ԱՄՆ-ում ունի հզոր կազմակերպչական կառույց։ Այս գործում հիմնական դերակատարներն էին Ամերիկայի հայ դատի հանձնախումբը (ANCA) և Ամերիկայի Հայկական Ասամբլեան (AAA): Այս կազմակերպություններն իրականացրել են կրթական գործունեություն, կազմակերպել են վերապրողների ելույթներ, ներկայացրել են ընդարձակ պատմական ապացույցներ և նախաձեռնել ամերիկացի օրենսդիրների ուղևորություններ Հայաստան։

Այս ջանքերն աջակցություն ստացան ինչպես հասարակության, այնպես էլ պետական ​​մարմինների կողմից։ Այսօր նույն այս կազմակերպությունները շարունակում են պայքարել՝ ձգտելով ճանաչել 2023 թվականի սեպտեմբերին Լեռնային Ղարաբաղում հայերի էթնիկ զտումները, որոնց արդյունքում ավելի քան 100 հազար մարդ ստիպված եղավ լքել իր հայրենի հողը։

1915 և 1995 թվականներ. Ռուսաստանի դիրքորոշման երկու սահմանագծերը ցեղասպանության հարցում

Առաջին և ամենաազդեցիկ երկրներից մեկը, որը դատապարտեց Հայոց ցեղասպանությունը, Ռուսաստանն էր։ Արդեն ողբերգական իրադարձությունների գագաթնակետին՝ 1915 թվականի գարնանը, երբ Օսմանյան կայսրությունում հայերի զանգվածային տեղահանություններն ու սպանությունները նոր էին սկսվում, Ռուսաստանը վճռական նախաձեռնությամբ հանդես եկավ։ Արտաքին գործերի նախարար Ս. Դ. Սազոնովի առաջարկությամբ պատրաստվեց և հրապարակվեց Ռուսաստանի, Ֆրանսիայի և Մեծ Բրիտանիայի համատեղ հայտարարություն, որում Օսմանյան իշխանությունների գործողությունները դիվանագիտության պատմության մեջ առաջին անգամ անվանվեցին «մարդկության և քաղաքակրթության դեմ ուղղված հանցագործություն»։ Այս ակտը դարձավ կարևոր միջազգային քայլ՝ արձանագրելով ոչ միայն տեղի ունեցողի մասշտաբները, այլև մեծ տերությունների բարոյական գնահատականը։

Տասնամյակներ անց՝ հետխորհրդային շրջանում, Ռուսաստանը պաշտոնապես ամրապնդեց իր դիրքերը պետական ​​մակարդակով։ 1995 թվականի ապրիլի 14-ին Ռուսաստանի Դաշնության Պետական ​​Դուման ընդունեց «1915-1922 թվականներին հայ ժողովրդի ցեղասպանության դատապարտման մասին» հայտարարություն։ Փաստաթղթում նշվում էր, որ այն հիմնված է անհերքելի պատմական ապացույցների՝ բազմաթիվ փաստաթղթերի, ականատեսների վկայությունների և ուսումնասիրությունների վրա, որոնք հաստատում են հայերի զանգվածային և համակարգված ոչնչացումը Արևմտյան Հայաստանում և Օսմանյան կայսրության այլ շրջաններում։ Ռուսաստանի խորհրդարանը ոչ միայն դատապարտեց այս հանցագործությունների կազմակերպիչներին, այլև համակրանք հայտնեց հայ ժողովրդին՝ պաշտոնապես ապրիլի 24-ը սահմանելով որպես Ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օր։

2015 թվականին՝ ողբերգության հարյուրամյակի տարում, Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինը մասնակցեց հիշատակի արարողությանը Երևանի Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիրում։ Իր ելույթում նա ընդգծեց, որ 1915 թվականի իրադարձությունները ցնցեցին ամբողջ աշխարհը և Ռուսաստանում ընկալվեցին որպես անձնական ցավ։ Պուտինը նշել է, որ Եղեռնից փախած հարյուր հազարավոր հայեր փրկություն և ապաստան են գտել Ռուսաստանի տարածքում, որտեղ նրանց օգնություն և աջակցություն է ցուցաբերվել։

Թուրքիան ցեղասպանությունը ճանաչած առաջին երկրի իրավահաջորդն է և հիշողության ամենադաժան ճնշողը

Հեգնական է, որ առաջին երկիրը, որը դատապարտեց Հայոց ցեղասպանությունը, Օսմանյան կայսրությունն էր։ Օսմանյան Թուրքիայի ռազմական դատարանի 1919-20 թվականների դատավճիռները փաստացի ճանաչեցին հայերի դեմ կատարված հանցագործությունները, որոնք այն ժամանակ դասակարգվեցին որպես «ռազմական հանցագործություններ», և մեղավորներին դատապարտեցին մահվան։ Սակայն, արդեն 1921 թվականին թուրքական ազգային շարժումը համաներում շնորհեց դատապարտվածներին։ Կարճ ժամանակ անց Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքի գլխավորությամբ թուրքական նոր ղեկավարությունն ընտրեց Հայոց ցեղասպանության փաստի համակարգված ժխտման ուղին։

1915-1923 թվականներին թուրքական իշխանությունների կողմից հայերի դեմ կատարված հանցագործությունների ժամանակակից ժխտումը թելադրված է հիմնականում միջազգային և իրավական պատասխանատվությունից խուսափելու ցանկությամբ, ինչպես նաև պայմանավորված է ռասիստական ​​և հայատյաց վերաբերմունքով։ Ցեղասպանությունը ժխտելը դարձել է գիտական ​​անազնվության, պատմական փաստերի խեղաթյուրման, քաղաքական ճնշման և սպառնալիքների վրա կառուցված մի ամբողջ քարոզչական «արդյունաբերության» հիմքը։ Այս գործունեությունն աջակցություն է ստանում պետական ​​մակարդակով և ֆինանսավորվում թուրքական իշխանությունների կողմից։

Հետապնդվող ժխտման քաղաքականությունը ոչ միայն ազդում է միջազգային հարաբերությունների վրա, այլև սնուցում է ներքին այլատյացությունը։ Ըստ թուրքական պաշտոնական դիրքորոշման՝ այս հարցը պետք է իրավական հարթությունից տեղափոխվի պատմական հետազոտությունների ոլորտ։ Այսպես, Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը պետական ​​TRT հեռուստաալիքին տված հարցազրույցում հայտարարել է, որ Անկարան «պարտավոր չէ ճանաչել, այսպես կոչված, Հայոց ցեղասպանությունն ուրիշների պահանջով» և, հետևաբար, անհրաժեշտ է համարում «այս հարցը թողնել պատմաբաններին և թույլ տալ նրանց աշխատել դրա վրա»։

Միևնույն ժամանակ՝ Թուրքիան շարունակում է ակտիվորեն մասնակցել միջազգային կազմակերպություններին և համաձայնագրերին։ 1954 թվականին նա վավերացրեց Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիան և 2003 թվականին հայտարարեց Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագրին իր հավատարմության մասին։ 2006 թվականին ստորագրելով իր կամընտիր արձանագրությունը՝ Թուրքիան լիազորեց Մարդու իրավունքների կոմիտեին քննարկել իր տարածքում կատարված խախտումների վերաբերյալ անհատական ​​բողոքները։

Սակայն, չնայած միջազգային իրավունքի նկատմամբ հավատարմության մասին հայտարարություններին, Թուրքիան շարունակում է խախտել իր պարտավորությունները՝ համառորեն ժխտելով Հայոց ցեղասպանության փաստը և խոչընդոտելով այս թեմայի ազատ քննարկմանը՝ ինչպես երկրի ներսում, այնպես էլ արտերկրում։

Իրավական պատասխանատվությունը և Հայոց ցեղասպանության ճանաչման կարևորությունը

Տարիներ շարունակ, խոսելով 20-րդ դարի սկզբի ողբերգական իրադարձությունների մասին, թե՛ հայ, թե՛ օտարերկրացի պատմաբաններն ու իրավաբանները հաճախ հավասարության նշան են դրել «ցեղասպանություն» և «կոտորած» հասկացությունների միջև։ Սակայն այս տերմինների միջև տարբերությունը հիմնարար է, և այն կայանում է իրավական պատասխանատվության մեջ։ Ցեղասպանությունը ժողովրդի կանխամտածված ոչնչացումն է՝ հիմնվելով նրանց էթնիկ պատկանելության վրա։ Դա ծանր հանցագործություն է, որը ենթադրում է միջազգային դատապարտում և ծանր իրավական հետևանքներ։ «Ջարդ» (հայերեն՝ «եղեռն») եզրույթը, ընդհակառակը, հաճախ օգտագործվում է թուրքական կողմի կողմից՝ հանցագործությունը քողարկելու, այն որպես Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ազգամիջյան հակամարտության տխուր, բայց ենթադրաբար ինքնաբուխ դրվագ ներկայացնելու համար։ Այս մոտեցումը դիտավորյալ փորձ է ուշադրությունը պատասխանատվությունից շեղելու համար։

Իրավական տեսանկյունից՝ Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչումը պարտադիր չէ Թուրքիայի համար, սակայն ճանաչման յուրաքանչյուր գործողություն ստեղծում է կարևոր իրավական և քաղաքական նախադեպ։ Այն ամրապնդում է արդարադատության վերականգնմանը և այս ողբերգության հետևանքների հաղթահարմանը ուղղված միջազգային մեխանիզմների կիրառման հիմքը։

Սակայն ճանաչումը բախվում է խոչընդոտների։ Եվրոպական շատ երկրներում ներքին քաղաքական շահերը խանգարում են դրան. կուսակցությունները վախենում են կորցնել թուրքական սփյուռքի ձայները և, հետևաբար, խուսափում են պաշտոնական դիրքորոշում արտահայտելուց։ Մեկ այլ գործոն է սեփական անցյալի նկատմամբ վախը։ Ցեղասպանության ճանաչումն անխուսափելիորեն կհանգեցնի միջազգային խորը հետազոտությունների և, հետևաբար, կլուսավորի այն պետությունների դերը, որոնք մի ժամանակ աջակցել են Օսմանյան կայսրությանը։

Եվ չնայած այն հանգամանքին, որ Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչած երկրների թիվն աստիճանաբար աճում է, ճանաչման աշխարհագրությունը դեռևս նեղ է։ Սա Թուրքիային և նրա դաշնակիցներին ենթադրությունների տեղիք է տալիս։ Տիպիկ օրինակ է Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանում Փերինչեքն ընդդեմ Շվեյցարիայի գործը։ Իր որոշման մեջ դատարանն սկզբում խուսափեց ճանաչել ակնհայտը՝ հղում անելով այն փաստին, որ ոչ բոլոր նահանգներն են ճանաչում Հայոց ցեղասպանության փաստը։ Միայն Մեծ պալատի միջամտությունը հնարավորություն տվեց շտկել իրավիճակը. դատարանը, ի վերջո, կասկածի տակ չդրեց ցեղասպանության փաստն ինքնին՝ խուսափելով ժխտման օրինականացումից։

Հայ ժողովուրդը տասնամյակներ շարունակ պայքարում է այս պատմական աղետի հետևանքները ճանաչելու, դատապարտելու և հաղթահարելու համար։ Սակայն Թուրքիան, ի տարբերություն Գերմանիայի, որը ճանաչել և զղջացել է Հոլոքոստի համար, դեռևս պատրաստ չէ ո՛չ ընդունել իր մեղքը, ո՛չ էլ կրել իր հասանելիք պատիժը։ Ավելին, Անկարան շարունակում է ժխտել հանցագործությունը պետական ​​մակարդակով և ակտիվորեն աշխատում է տարբեր երկրների խորհրդարաններում Ցեղասպանության վերաբերյալ բանաձևերը տապալելու ուղղությամբ։

Ահա թե ինչու հայկական սփյուռքի, դիվանագիտության և միջազգային կազմակերպությունների ջանքերը ուղղված են մեկ բանի՝ հասնել ցեղասպանության հնարավորինս լայն միջազգային ճանաչման՝ թուրքական ժխտողականության պատը քանդելու և պատմական արդարությունը վերականգնելու համար։