70 տարի առաջ այս օրը՝ 1955 թվականի հուլիսի 20-ին, կյանքից հեռացավ Գալուստ Գյուլբենկյանը՝ գործարար, արվեստի գործերի կոլեկցիոներ և բարերար: Մահվան պահին նա աշխարհի ամենահարուստ մարդն էր։ Նա միավորում էր արևելյան և արևմտյան մշակույթները՝ Գյուլբենկյանն առաջին հերթին «բիզնեսի ճարտարապետ» էր։
Իր տեսլականի, շփումների և համոզելու տաղանդի շնորհիվ նա վճռորոշ դեր խաղաց 20-րդ դարի առաջին կեսի միջազգային բանակցություններում, որոնք հանգեցրին իրաքյան Ալ-Ջազիրայում բացառապես հարուստ նավթային հանքավայրերի զարգացմանը։ Գյուլբենկյանը կանգնած էր հոլանդական, բրիտանական, իրաքյան, թուրքական և այլ նավթային ընկերությունների ակունքներում, որոնցում սովորաբար պահպանում էր շահույթի 5%-ի ցմահ մասնաբաժինը։ Իր ամբողջ կյանքի ընթացքում Գյուլբենկյանը հավաքել է յուրահատուկ հավաքածու՝ ոգեշնչված իր ճանապարհորդություններից և անձնական ճաշակից: 1902 թվականին նա ընդունեց Բրիտանիայի քաղաքացիություն։ Գործարարը մահացել է Լիսաբոնում՝ 1955 թվականին, որտեղ անցկացրել է կյանքի վերջին տարիները։ Իր կտակում նա հիմնել է միջազգային հիմնադրամ, որը կոչվում է իր անունով։
Armenia Today–ը հավաքել է հատվածներ Գյուլբենկյանի հիմնադրամի արխիվում պահվող նամակներից, որոնք պարունակում են արժեքավոր խորհուրդներ և արտացոլում են բարերարի մտածողությունը:
1. Երբեք չպետք է վազել փողի հետևից
Թեև Գյուլբենկյանն իր կյանքում մեծ հարստության է հասել, բայց երբեք փողը որպես ինքնանպատակ չի դիտարկել: Նա նույն արժեքն էր փոխանցում իր միակ թոռանը՝ Միքայել Էսայանին։
«Երբեք չպետք է վազել փողի հետևից, եթե քրտնաջան, համառ և ստեղծագործ աշխատեք, ժամանակի ընթացքում կտեսնեք, որ այլևս դուք չեք վազում փողի համար, այլ փողն վազում է ձեր հետևից», — գրել է նա թոռանն ուղղված նամակում։
1940-ականների սկզբին, երբ դեռահաս Էսայանը սովորում էր Լոնդոնից ոչ հեռու գտնվող Հարոու դպրոցում, Լիսաբոնում գտնվող Գյուլբենկյանն անձամբ էր հետևում նրա կրթությանը: Արդյունքում, պապիկի և թոռան միջև ուշագրավ նամակագրություն է առաջացել, որը մեզ հնարավորություն է տալիս հասկանալ «Պարոն 5%»-ի մտքերն ու համոզմունքները:
2. Ամբարտավանությունը հաջողության չի հանգեցնում
Գյուլբենկյանը 4 տարեկանում, Կ. Պոլիս (Էսսայան ընտանիքի արխիվ)
Գյուլբենկյանը ծնվել է հարուստ ընտանիքում, եվրոպական փայլուն կրթություն է ստացել Ֆրանսիայում և Բրիտանիայում ու կանգնած է եղել եվրոպական նավթային ընկերությունների ակունքներում: Չնայած դրան՝ գործարարն իր ամբողջ կյանքում արհամարհել է ամբարտավանությունը և այլ առաքինությունների մեջ փնտրել հաջողության ակունքները:
«Ոչինչ ինձ ավելի շատ զզվանք չի պատճառում, քան սնոբիզմն ու ամբարտավանությունը … Իմ անձնական երկար փորձից ես տեսնում եմ, որ նման թույլ կողմեր ունեցող մարդիկ հեռու չեն գնում և ընդհանուր առմամբ, հասարակության մեջ առաջատար դիրքեր չեն զբաղեցնում», — թոռանն ուղղված նամակում գրել է Գյուլբենկյանը։
Գյուլբենկյանի հաջողության համար վճռորոշ էր կրթության, ռազմավարական մտածողության և դիվանագիտական հմտությունների համադրությունը։ Մշակութային տարբերությունները հասկանալու և հաշվի առնելու նրա կարողությունը նպաստեց միջազգային ասպարեզում նրա հաջողությանը։
3. Առևտուր արեք այն ամենով, ինչ ցանկանում եք, բայց ոչ ազգային արժեքով
Ցուցադրություն Գալուստ Գյուլբենկյան թանգարանում․ Լիսաբոն, Պորտուգալիա
Արվեստի գործերը Գյուլբենկյանի համար պարզապես սեփական տան պարագաներ չէին, այլ իսկապես արժեքավոր գլուխգործոցներ, որոնց պետք է շատ լուրջ վերաբերվել: Այդ իսկ պատճառով կոլեկցիոները մեծ զգուշությամբ էր մոտենում, թե ինչ ձեռք բերել և ումից։
«Առևտրի առարկա դարձրեք այն, ինչ ուզում եք, բայց ոչ այն, ինչ գտնվում է թանգարանային ցուցադրություններում: Ազգային հարստություն կազմող իրերի վաճառքը լրջագույն ախտորոշման հիմք է տալիս», — գրել է Գյուլբենկյանը՝ ԽՍՀՄ պետական բանկի վարչության նախագահ Գեորգի Պյատակովին:
20-րդ դարի 30-ական թվականներին Խորհրդային կառավարությունն ակտիվորեն արտասահմանում վաճառում էր Էրմիտաժի արժեքավոր ցուցանմուշներ, որոնց առաջին գնորդներից մեկը դարձավ ինքը՝ Գյուլբենկյանը։ Կոլեկցիոները գնել է մի շարք նկարներ, սակայն ապշել է եզակի ցուցանմուշներ վաճառելու Կրեմլի ձգտումից, ինչի կապակցությամբ էլ ուղարկել է այդ նամակը։
4. Իմ հավաքածուի ցուցանմուշներն իմ երեխաներն են, իմ սրտի և հոգու մի մասը
«Առանց փոքր-ինչ չափազանցության՝ կարող եմ ասել, որ նրանց համարում եմ իմ «երեխաները», իսկ նրանց ապագա բարեկեցությունն իմ գլխավոր մտահոգություններից մեկն է։ Դրանք ներկայացնում են իմ կյանքի հիսուն կամ վաթսուն տարիները, և ես դրանք հավաքել եմ երբեմն հսկայական դժվարություններով՝ միշտ և բացառապես առաջնորդվելով իմ սեփական ճաշակով և դատողություններով: Իհարկե, ինչպես բոլոր կոլեկցիոներները, ես նույնպես դիմել եմ խորհուրդների, բայց, այնուամենայնիվ, ես զգում եմ, որ այս հավաքածուներն ինձ են պատկանում, դրանք իմ սրտի և հոգու մի մասն են», — գրել է նա նա Ջոն Ուոքերին՝ 1953 թվականի փետրվարին։
Գյուլբենկյանը բացառիկ խորաթափանց հայացք ու ճաշակ ուներ, ինչի շնորհիվ նկարներում գնահատում էր ոչ միայն դրանց շուկայական արժեքն ու ֆիզիկական հատկանիշները, այլև պատկերվածի խորությունը: Այսպիսով, նա շատ ճշգրիտ նկարագրեց Ռեմբրանդտի աշխատանքներից մեկում ոչ այնքան կատարման վարպետությունը, որքան նկարում պատկերված մարդու հայացքի ազնվականությունն ու մեղմ խստությունը։
«Ես հաճախ նորից նայում եմ նրան, ինչպես այն ժամանակ, երբ նա իմ տանն էր, առանց ապակու, լվացված կախարդական լույսով, որը գիտեր, թե ինչպես կարելի է այս անսովոր դեմքից հանել նրա ամբողջ ազնվականությունն ու մեղմ խստությունը», — գրել է նա ֆրանսիացի դիվանագետ Սեն-Ջոն Պերսին ուղղված նամակում։
Անչափ սիրելով իր անգին արվեստի գործերը և ուշադիր հետևելով այն ամենին, ինչը կարող է այս կամ այն կերպ ազդել դրանց պահպանման կամ արժեքի վրա՝ Գյուլբենկյանը մտորումներ է ունեցել նրանց ապագա ճակատագրի վերաբերյալ: Նա վախենում էր, որ իր հավաքածուները կարող են ցրվել, և նամակներում նա ազատորեն քննարկում էր այդ հարցը։ Այդ պատճառով նա իր կտակով Պորտուգալիային էր թողել ունեցվածքի մեծ մասը, որը նրան ապաստան է տվել 2-րդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին։ 1956 թվականին Պորտուգալիայի կառավարությունը որոշում ընդունեց Գալուստ Գյուլբենկյան հիմնադրամի ստեղծման մասին, որի միջոցներով Լիսաբոնում ստեղծվեցին հայ օգնության կազմակերպություններ, երաժշտական դպրոցներ և թանգարան:
5. Մի շփոթեք գործնական միտքը խորաթափանցության հետ
«Ինձ թվում է, որ նրանք (ամերիկացիները – AT) շատ հիմարություններ են անում: Ու չնայած իրենց գործնական խելքին՝ նրանք թույլ են տիրապետում հոգեբանությանը և հարցերի էությունից, որոնք նրանք պետք է լուծեն, շատ հաճախ խուսափում են», — գրել է նա։
Նա հենվել է միջազգային հազվագյուտ փորձի և սեփական արժեքի հստակ գիտակցման վրա։ Պրակտիկայի և դիտարկման այս համադրության մեջ Գյուլբենկյանը հատուկ նշանակություն է տվել ինտուիտիվ հոգեբանական ընկալմանը, մի ունակություն, որը, նրա կարծիքով, շատ դեպքերում ավելի ճշգրիտ է բացահայտում տեղի ունեցածի էությունը և մարդկանց վարքի իրական դրդապատճառները:
6. Հավատալով գաղափարին՝ ազդեցության սկիզբ
Գյուլբենկյանը հավատում էր ռազմավարական մոտեցման ուժին, երբ մյուսները դեռ միամտաբար էին գործում։ Նա կանխատեսել էր, որ 20-րդ դարի առանցքային ռեսուրսը կլինի նավթը՝ դեռ շատ առաջ, երբ նավթային ընկերությունները սկսեցին պայքարել մերձավորարեւելյան հանքավայրերի վերահսկողության համար: Նրա վստահությունը սեփական կանխատեսումների նկատմամբ թույլ տվեց նրան միջնորդ դառնալ կառավարությունների և կորպորացիաների միջև և հավերժ հենակետ ձեռք բերել համաշխարհային էներգետիկայի ոլորտում:
«Եթե հավատք ունես, ձեռք ես բերում խորը համոզմունք և ինքնավստահություն… և հետո, ինչ-որ բանի շնորհիվ, որը չես կարող բացատրել, այդ հավատը սկսում է գալ քեզնից և հետո տարածվել», – ասում էր գործարարը։
Արդյունաբերության հեռանկարի հանդեպ նրա հավատը նրա ձայնը դարձրեց լսելի: Այն պահին, երբ Գյուլբենկյանը դարձավ աշխարհի մեծագույն մասնավոր հավաքածուներից մեկի սեփականատերը, նա պոլսահայ երիտասարդից Լոնդոնի և Լիսաբոնի նավթային մագնատ դարձավ: Նա վերապրեց իր ծնողների վտարումը Օսմանյան կայսրության ջարդերից հետո, Շվեյցարիայի և ԱՄՆ-ի կողմից վիզայի տրամադրման մերժումը, իր խոցելիության գիտակցումը՝ նույնիսկ առասպելական հարստության պայմաններում: Բայց արվեստը, մշակույթը, հայ ժողովրդին սատարելու անձնական առաքելության հանդեպ հավատն ամրապնդեց նրա ընտրությունները, որոշումները, զոհողությունները: Նա դարձավ այն մարդը, ում շուրջ կառուցված էին ինստիտուտները, քանի որ նրա մեջ ոչ կասկած կար, ոչ աղմուկ։
7. Աշխատիր ստեղծել ոչ միայն կապիտալ, այլ մշակութային ժառանգություն
«Ես ունեմ երեք ընկեր՝ աշխատանք, արև և քուն», — սիրում էր ասել հաջողակ գործարարը։
Նա պարզապես հավաքածու չէր հավաքում, նա կառուցում էր մի համակարգ, որը կապրեր իրենից ավելի երկար։ Գյուլբենկյանը Բաքվի նավթի վաճառքի շուրջ բանակցություններում նույնքան մանրակրկիտ էր, որքան 18-րդ դարի նկարի համար գործվածք ընտրելիս։ Նրա աշխատանքը երբեք հանգիստ չուներ, բայց նաև խորապես անձնական էր։ Նա իսկապես իր կյանքի գործի ընկերն էր. նա ոչ միայն աշխատում էր, այլև ստեղծագործում։
Ինչ կարող ենք սովորել Գյուլբենկյանից և այլ մեծ բարերարներից
Գալուստ Գյուլբենկյանի պատմությունը ոչ միայն նավթային գործարքների և ակնառու բանակցային հմտությունների վրա կառուցված հաջողության պատմություն է: Այն նաև պատասխանատվության պատմություն է: Նա պատկանում էր հայ ձեռնարկատերերի այն սերնդին, որոնք չէին բավարարվում անձնական հարստությամբ և հռչակով, այլ ձգտում էին ամուր հիմք թողնել ապագա սերունդների համար: Գյուլբենկյանի, Ալեք Մանուկյանի, Պողոս Նուբարի, Քըրք Քըրքորյանի և Նուբար Աֆեյանի նման մարդիկ մեկ ընդհանուր բան ունեին. նրանք հավատում էին, որ իրական հաջողությունը անհնար է առանց հասարակությանը ծառայելու:
21-րդ դարի հասարակությունը շատ բան կարող է սովորել նրանցից։ Նախևառաջ՝ բարեգործությունը դիտարկել ոչ թե որպես պատահական առատաձեռնություն, այլ որպես կյանքի փիլիսոփայության շարունակություն։ Մշակույթի, կրթության, բժշկության և գիտության մեջ ներդրումներ կատարելը, հատկապես խոցելի կամ թուլացած համայնքներում, ոչ միայն բարի կամքի դրսևորում է, այլև ազգային գոյատևման ռազմավարություն։ Գյուլբենկյանը հասկացավ սա, երբ ստեղծեց իր հիմնադրամը, որի գործունեությունը ներառում է արվեստը, գիտությունը, կրթությունը և բարեգործությունը։
Հիմնադրված 1956 թվականին Լիսաբոնում՝ Գալուստ Գյուլբենկյան հիմնադրամը շարունակում է իրականացնել իր ստեղծողի առաքելությունը՝ բարելավել կյանքի որակը գիտելիքների և մշակույթի միջոցով: Այսօր հիմնադրամը գործում է ոչ միայն Պորտուգալիայում, այլև աֆրիկյան երկրներում, Արևելյան Թիմորում և, իհարկե, հայկական համայնքներ ունեցող երկրներում: Լիսաբոնում գտնվող նրա գլխավոր գրասենյակը պարզապես վարչական շենք չէ, այլ մի ամբողջ մշակութային համալիր՝ Գյուլբենկյանի անձնական հավաքածուն պարունակող թանգարանով, արվեստի գրադարանով, հետազոտական ինստիտուտով, համերգասրահով և քաղաքի բնակիչների համար բաց հսկայական այգիով։
Այսօր հիմնադրամի առաջնահերթությունների թվում են սոցիալական համախմբվածությունն ու ինտեգրումը, կայուն զարգացումը և գիտելիքների տարածումը: Այս ոլորտները ճշգրտորեն արտացոլում են Գյուլբենկյանի փիլիսոփայությունը՝ ներդրումներ կատարել մարդկանց համար և այն ոլորտներում, որոնք հասարակությունը դարձնում են ավելի ուժեղ, ավելի կիրթ և ավելի միասնական:
Հայ հասարակությունը պետք է ավելի հաճախ դիմի Գյուլբենկյանի նման անհատների ժառանգությանը։ Նրանց կյանքը ոչ միայն անձնական առաքինության օրինակ է, այլև ազգային ռազմավարության չափանիշ։ Անհրաժեշտ է վերանայել բիզնեսի, մշակույթի և կրթության դերը հասարակության կյանքում՝ դրանք դիտարկելով ոչ թե որպես տարբեր ոլորտներ, այլ որպես միասնական մեխանիզմ, որը կարող է ձևավորել կայուն և արժանապատիվ ապագա։
Նարե Ներսեսյան
